Morgunblaðið - 03.11.2007, Blaðsíða 36

36 SATURDAY 3. NOVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
- kemur þér við
Forsjárlausir foreldrar
glíma við kerfið
Edda Andrésdóttir
skrifar kveðjubók
um föður sinn
Jói í Liborius er
tískuleiðtogi dagsins
Þóra Karítas sýnir
myndaalbúmið sitt
Mugison hefur
aldrei unnið
leiðinlegt handtak
Óvirkir alkar
fá ekki tryggingar
Hvað ætlar þú
að lesa í dag?
Ekki er gaman
að guðspjöllunum
Íþjóðsögum Jóns Árnasonarsegir frá ummælum kerl-ingar um guðspjöllin: Ekkier gaman að guðspjöllunum,
enginn er í þeim bardaginn. Síðari
hluti ummælanna vísar til þess að
kerlingu þótti guðspjöllin daufleg
hjá tröllasögum og lygasögum sem
hún var vanari að heyra og henni
þótti meiri mergur í. Heimildir sýna
að sagan er miklu eldri en þjóð-
sagnasafn Jóns en ávallt er myndin
óbreytt: gaman er að einhverju,
einnig: henda gaman að einhverju.
Eftirfarandi dæmi samræmist því
ekki málvenju: Menn geta rétt
ímyndað sér hvernig verjandi getur
hent gaman af hundi sem fann ná-
lykt (10.9.07).
Hins vegar geta menn haft gam-
an af einhverju. ‘Reglan’ er einföld:
Ef vísað er til kyrrstöðu (hvar) er
notuð forsetningin að (einkum með
sögninni vera) en ef vísað er til
hreyfingar (hvaðan) er notuð for-
setningin af (einkum með sögninni
hafa). Þannig getum við sagt: Mér
er ánægja (heiður, gleði ...) að því að
fá tækifæri til þess. Hins vegar
segjum við: Ég hef ánægju (heiður,
gleði) af því að sjá/heyra eitthvað.
Auðvelt er að prófa þessa ‘reglu’,
hver og einn leiti í huga sér.
Hafa ekki roð við e-m
Forsetningarliðurinn við ein-
hverjum merkir oft ‘gegn ein-
hverjum, á móti einhverjm’, t.d.
hafa ekki við einhverjum í kapp-
hlaupi. Í talmáli getum við sagt að
einhver eigi enga möguleika í ein-
hvern eða einhver hafi ekkert að
gera í einhvern. Trúlega vísar fs. í
hér til hreyfingar, sbr. fara/hjóla/
spóla í einhvern ‘ráðast á einhvern.’
Orðatiltækið hafa ekki roð við ein-
hverjum ‘vera hvergi nærri eins
góður í einhverju og einhver; standa
einhverjum langt að baki’ vísar til
hunda sem slást um (togast á um)
fiskroð og annar hefur ekki við hin-
um. Vísunin hlýtur að vera gagnsæ í
hugum flestra en hún fer fyrir ofan
garð og neðan ef ekki er valin rétt
forsetning eins og í eftirfarandi
dæmi: Í sögnum þessum fá Tyrkir
... ítrekað hlutverk aumingjalegra
ribbalda sem hafa ekki roð í svona
sniðuga Íslendinga (21.7.07).
Orðfræði
Að mati flestra mun vera tals-
verður munur á sögnunum breiða
úr sér og breiðast út. Við þann sem
er fyrirferðarmikill (í beinni merk-
ingu) getum við sagt: Breiddu ekki
svona mikið úr þér og nýlega gat að
lesa í blöðum að skógareldar
breiddust hratt út í Grikklandi. Um
notkun orða og orðasambanda fer
eftir málkennd og málvenju og í
mörgum tilvikum er allnokkurt
svigrúm. Ugglaust má telja að
menn verði seint sammála um leyfi-
leg frávik en í stórum dráttum er
málnotkun fastbundin að þessu
leyti. Alloft má þó sjá dæmi sem
stinga í stúf. Eftirfarandi dæmi
falla t.d. ekki í kramið hjá umsjón-
armanni: Farsímanetið breiðir úr
sér [‘þenst út’] (18.8.07); breiddu
þeir [skógareldar] hratt úr sér
(6.5.06) [‘breiddust út’] og Danskur
bjórframleiðandi breiðir úr sér til
austurs [‘færir út kvíarnar’]
(29.3.07)).
Ensk áhrif
Í huga um-
sjónarmanns
hefur öldin 16.
verið öld breyt-
inganna í sögu
íslenskrar
tungu. Þá urðu umfangsmiklar
breytingar á hljóðkerfi, setn-
ingagerð og beygingum að ekki sé
talað um orðaforðann. Sextánda
öldin er reyndar oft kölluð prentöld
og siðskiptaöld og þá gætti mjög
erlendra áhrifa, einkum þýskra og
danskra.
Ýmislegt bendir til þess að á 21.
öld, tölvuöld, öld alþjóðahyggju og
byltinga á sviði fjölmiðla, verði
meiri breytingar á íslensku en
nokkru sinni fyrr. Ef svo fer sem
horfir er ólíklegt að næsta kynslóð
njóti fornbókmenntanna með sama
hætti og forfeður okkar, kynslóð
fram af kynslóð. Umsjónarmanni
var kennt að hver kynslóð þyrfti að
skila því sem hún tók við jafngóðu
til næstu kynslóðar og helst bæta
nokkru við.
Um þessar mundir sækir enska á
á öllum sviðum og þess gætir mjög
í fjölmiðlum að ensk orð og orða-
sambönd séu þýdd á íslensku án
þess að séð verði að nokkur ávinn-
ingur sé að því, t.d.: þar sem litlu
síðar maður tók eigið líf af skömm
og fyrirlitningu (9.9.07); Þessi þró-
un er að nokkru hin hliðin á pen-
ingnum [e. the other side of the co-
in] þegar rætt er um hið svokallaða
þekkingarsamfélag (27.6.07); Dóm-
ari ... komst ... að þeirri niðurstöðu
að bann við sölu á ofbeldisleikjum
væri á skjön við stjórnarskrána og
vildi lyfta banninu (13.8.07); fram-
kvæma handtöku [e. make an ar-
rest] (28.5.07); Engu að síður hafa
margir þegar orðið til þess að
hvetja Abe til þess að stíga niður
úr embætti (30.7.07); Þurfum að
gefa þessu tækifæri (‘láta reyna á
það’) (9.6.07); þá mundi maður ekki
setja pening á [e. put money on] að
Garcia setti þetta í (22.7.07); þau
höfðu kynnst á blindu stefnumóti
þremur árum áður (22.7.07); en
reisir ekki ágreining [e. raise an
objection] (5.7.07) og Í ljós kom að
þeir sem yngri voru gerðu mun
betur í prófunum en þeir sem eldri
voru [e. do better] (17.7.07). — Þeir
sem skrifa í fjölmiðla verða að
vanda sig því að það læra börnin
sem fyrir þeim er haft.
Nákvæmlega
Atviksorðið nákvæmlega hefur
fram til þessa verið notað sem
ákvæðisorð með sagnorðum eða
öðrum atviksorðum, t.d.: Klukkan
er nákvæmlega átta; Mér er ná-
kvæmlega sama þótt hann komi
ekki og Eitthvað er nákvæmlega
eins og eitthvað annað. Umsjón-
armaður hefur veitt því athygli að í
talmáli er nákvæmlega í tíma og
ótíma notað eitt sér í merkingunni
‘einmitt’, t.d.: Þeir [‘drengirnir’]
verða að sækja meira. Nákvæm-
lega! (3.9.07). Skyldi hér gæta
áhrifa frá ensku exactly?
Hræra í einhverjum –
krukka í einhvern
Umsjónarmaður hefur áður vikið
að því að orðasambandið krukka í
eitthvað merkir ‘skera í eitthvað
(oft með ómarkvissum hætti)’, t.d.:
Læknirinn vill krukka (eitthvað) í
líkið og krukka í tillöguna. Í nú-
tímamáli virðist farið að fyrnast yf-
ir merkinguna með þeim afleið-
ingum að fram kemur afbrigðið
krukka í einhverjum, t.d.: Vals-
menn eru hættir að koma mér á
óvart enda ekki í fyrsta skipti sem
þeir krukka í okkar mönnum
(16.8.07). Hér gætir ugglaust áhrifa
frá sögninni hræra í einhverjum.
— Breyting sem þessi á sér reynd-
ar ýmsar hliðstæður, t.d. er stund-
um sagt spá í einhverju í stað spá í
eitthvað, sbr. pæla í einhverju, og
kynda undir eitthvað í stað kynda
undir einhverju, sbr. ýta undir
eitthvað. Dæmi sem þessi sýna að
málskilningur og málnotkun flétt-
ast saman, gagnsæi íslenskrar
tungu verður seint ofmetið.
Úr handraðanum
Nafnorðið aðal (hk.) merkir ‘eðl-
isfar, einkenni; jákvæður eiginleiki
eða einkenni’, t.d.: aðal hvers há-
skóla á að vera ....; prúðmennska og
drengskapur ætti að vera aðal góðs
íþróttamanns og Mál er mannsins
aðal, sbr. einnig samsetninguna að-
alsmerki. Í nútímamáli er því
stundum ruglað saman við aðall
(kk.) en það styðst ekki við mál-
venju. Í Konungsskuggsjá segir
t.d.: það er kaupmanna aðal að
kaupa jafnan og selja síðan skyndi-
lega og í Hávamálum stendur:
*fimbulfambi heitir, / sá er fátt
kann segja, / þat er ósnotrs aðal.
Í huga umsjón-
armanns hefur
öldin 16. verið
öld breyting-
anna í sögu ís-
lenskrar tungu.
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
114. þáttur
jonf@rhi.hi.is
EINHVER ánægjulegustu við-
skipti, sem maður á
við ríkið, eru þegar
farið er í „Ríkið“,
þ.e. verslanir ÁTVR.
Flutningsmaður
frumvarps um að
heimila sölu áfengs
bjórs og léttra vína í
stórmörkuðum, Sig-
urður Kári Krist-
jánsson, lét þess get-
ið í útvarpsviðtali að
vænta mætti betri
þjónustu eftir breyt-
inguna. Flutnings-
maðurinn er ungur
og man þess vegna
ekki eftir því þegar viðskiptavinir
ÁTVR biðu í margfaldri röð við
langt afgreiðsluborð á Skúlagötu
eða við Snorrabraut eftir að röðin
kæmi að þeim. Þegar að því kom
og karlar (konur komu sjaldan þar
inn) stóðu loks uppgefnir gegnt af-
greiðslumanni var
þrýstingur bíðandi
manna orðinn svo mik-
ill, að þeir rétt náðu
að stynja upp erindinu
og hrópuðu kannski í
óðagoti: tvær rauðvín
og eina vodka. Og þá
var eftir að ryðjast til
baka gegn þrjóskri og
þyrstri margfaldri röð.
Enginn tími að ræða
um val á rauðvíni eða
öðru. Maður kom inn
róni og fór út róni.
Þetta þekkti flutnings-
maður ekki. Þetta var
ekki afgreiðslumönnum að kenna
heldur aðstæðum og virðingarleysi
fyrir mannlegum löngunum.
En nú er öldin önnur. Nú sýnir
ÁTVR viðskipavinum sínum virð-
ingu. Afgreiðslufólkið þekkir vör-
una sem það er að selja og ef eitt-
hvað skortir þar á nær það í
bæklinga sem m.a. upplýsa mann
um góð vínár og slæm í mismun-
andi vínhéruðum. Maður á stund-
um ánægjulegt samtal við af-
greiðslufólkið eins og gjarnan vill
verða þegar rætt er um góð vín en
á þessum stöðum er mikið úrval
tegunda. Þetta löngu breytta við-
horf ÁTVR hefur örugglega bætt
vínmenninguna. Ég er að jafnaði
þeirrar skoðunar að einkarekstur
sé heppilegri í verslun en opinber
rekstur, en að óbreyttum rekstri
ÁTVR verslana og að öðru
óbreyttu, tel ég að áfram verði
skemmtilegast að skipta við
ÁTVR. Ef stórmarkaðir fara að
höndla með létt vín og bjór tel ég
Sala bjórs og léttra vína
Guðmundur W. Vilhjálmsson
skrifar um aðgengi og verslun
með áfengi
Guðmundur W.
Vilhjálmsson