Morgunblaðið - 06.07.2008, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 6. JÚLÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Morgunblaðið/RAX
Spýtnabrak Hellarnir hafa í gegnum tíðina verið nýttir í ýmislegan búskap. Þessi hellir í Drangsnesi var nýttur sem fjárhús á 19. öld og var í notkun langt fram á þá tuttugustu.
„ÞETTA eru í raun elstu hús lands-
ins og í þeim leynast menjar sem
eru meðal okkar merkustu um
mannaverk og mannavist um aldir
og þeim ætti að sýna fullan sóma,“
segir Þórður Tómasson, safnvörður
á Byggðasafninu í Skógum, um
forna, manngerða hella sem víðs
vegar er að finna á Suðurlandi. Allt
frá Ölfusi og austur í Mýrdal eru
víða manngerðir hellar á bæjum.
Hellarnir eru grafnir inn í sandstein
eða móberg og eru nánast óþekktir í
öðrum landshlutum. Þeir hafa í
gegnum tíðina verið nýttir í ým-
islegan búskap.
Vitað er um 200 hella á svæðinu
og vafalaust leynast þar fleiri, sem
enn eru samtímanum huldir. Þeir
eru sveipaðir mikilli dulúð og deilt
er um uppruna þeirra. Áður fyrr var
vel hirt um hellana en ástand þeirra
hefur versnað töluvert síðustu árin.
Þó hafa einhverjir hellar hlotið náð
fyrir augum íbúa eða samtaka á
svæðinu og til dæmis er Hellnahellir
á Landi, stærsti manngerði hellir
landsins, í góðu ástandi.
Viðhald löngu tímabært
Sumir hellanna eru ævagamlir.
Sögur um búsetu í Hrútshelli við
Drangshlíðarfjall ná til að mynda
aftur til landnámsaldar til Hrúts á
Hrútarfelli.
Árni Johnsen, alþingismaður úr
Suðurkjördæmi, segir löngu tíma-
bært að hlúa að hellunum. „Þetta
eru merkilegar sögulegar menjar
sem gætu haft mikið aðdráttarafl í
ferðaþjónustu. En það þarf að bæta
aðgengið að þeim og hreinsa þá. Til-
valið væri til dæmis að nýta einn
þeirra sem safnhelli og segja þar
sögu þeirra.“ Árni segir jafnframt
að einhvers konar samvinna heima-
manna, Fornleifaverndar og Þjóð-
minjasafns gæti reynst farsæl lausn
á málinu og tryggt hellunum örugga
framtíð. Fornleifavernd segir meira
fjármagn verða að fást svo hægt sé
að halda hellunum við. haa@mbl.is
Elstu bústaðir Íslandssögunnar
Umhirða Hellunum er jafnan lítið sinnt. Þó hafa sumir jarðeigendur hreins-
að hella á sínum lóðum og haldið þeim vel við.
Á Suðurlandi er að
finna stórmerkar menj-
ar um búsetu í árdaga
sögu Íslands. Halldór
Armand Ásgeirsson og
Ragnar Axelsson fóru í
hellaskoðun undir
Eyjafjöllum.
Svefnpláss Sögur um búsetu í Hrútshelli ná aftur til landnámsaldar. Ofarlega blasir svefnloft Hrúts við en þar
reyndu þrælar hans að leggja til hans spjótum. Aðgerðin mistókst og þrælarnir fengu að súpa seyðið af því.
 Ævafornum manngerðum hellum á Suðurlandi lítt sinnt  „Meðal okkar
merkustu menningarsögulegu menja“  Fjármagn skortir til viðhalds
MANNGERÐU hellarnir á Suður-
landi eru margir ævafornir. Talið
er að þeir hafi verið mótaðir allt frá
landnámsöld og fram til þeirrar
tuttugustu. Þó eru til fleiri hug-
myndir og kenningar um uppruna
þeirra. Þær eru æði misjafnar og
sumar ævintýrakenndar.
Einar Benediktsson, skáld og at-
hafnamaður, var handviss um að
elstu hellarnir hefðu verið mótaðir
af írskum einsetumönnum - svo-
nefndum pöpum. Í Íslendingabók
segir að þeir hafi verið kristnir
menn sem hér hafi búið fyrir nor-
rænt landnám. Ennfremur segir í
Íslendingabók að þeir hafi skilið
hér eftir sig bækur og bjöllur en
engar sannanir eru til fyrir því að
þeir hafi klappað hellana í bergið.
Eyjólfur Guðmundsson, frá Heið-
arbrún í Rangárþingi ytra, segir
mjög mikilvægt að rannsaka og ald-
ursgreina hellana enda gæti slíkt
varpað nýju ljósi á þá og jafnvel Ís-
landssöguna í heild sinni. Hann
veltir fyrir sér hvort Ísland hafi
mögulega upphaflega verið numið
af rómverskum þrælum sem upp-
reisnir gerðu gegn yfirboðurum
sínum í Englandi.
Rómverskir peningar fundust
Þeir hafi verið vanir hellagerð og
skynsamlegra hafi verið fyrir þá að
sigla í norður enda var Frakkland
undir Rómaveldi á þeim tíma. Því
til stuðnings nefnir hann að hér
hafi fundist rómverskir peningar
frá 200-300 eftir Krist.
Papar eða Rómverjar?
HRÚTSHELLIR við Drangshlíð-
arfjall er mikil völundarsmíð. Hell-
irinn er 15 metra langur, 5 metra
breiður og lofthæð er að jafnaði um
2,5 metrar. Inni í aðalhellinum eru
ýmis merki um verk manna. Í gólfi
eru holur sem benda til að þar hafi
verið tréstoðir og á hellisveggjum
eru víða bitaför.
Í hellinum á Hrútur á Hrútarfelli
að hafa búið á landnámsöld ásamt
þrælum sínum.
Þvert á aðalhellinn liggur stúka
og tvö op eru úr aðalhellinum yfir í
hana. Mikil lofthæð er í stúkunni og
innst í henni er að finna svefnloft
Hrúts. Sagan segir að þrælum
Hrúts hafi ekki líkað stjórnarhættir
hans og þeir tekið sig saman um að
ráða hann af dögum. Þeir brutu sér
leið upp á svefnloftið gegnum að-
alhellinn og ætluðu að leggja til
hans með spjótum. Hrútur var þó
skrefi á undan þrælum sínum, sem
enda völdu sér hávaðasama aðferð
til að myrða sofandi einstakling.
Hann komst að ætlun þeirra, vék
sér undan spjótunum og elti þá loks
um nágrennið. Honum tókst að lok-
um að murka lífið úr þeim öllum og
ýmis kennileiti í grennd við hellinn
eru nefnd eftir þeim.
Spjótum lagt
til húsbóndans