Sjómannablaðið Víkingur - 01.02.2000, Blaðsíða 31

Umræður nútímans um hvalveiðar, sem oft
eru þrungnar miklum dlfmningahita, bera
nokkurn keim af þessari sérstöku sögu sam-
bandsins milli hvala og manna. Þannig setja
sumir andstæðingar hvalveiða hvalinn ofar
öðrum dýrum og jafnvel á stall með mönnum
hvað varðar gáfnafar og tilfinningar meðan
sumir hvalveiðisinnar líta nánast á hvali sem
meindýr í hafinu sem séu á góðri leið með að
éta mennina út á gaddinn.
Á vísindanlegum vettvangi hefur umræðan
um hvalveiðar lengst af snúist um mat á á-
standi og veiðiþoli stofna þótt pólitíkin hafi oft
ólgað undir niðri eins og glögglega má sjá t.d. í
skýrslum vísindanefndar Alþjóðahvalveiðiráðs-
ins á undanförnum árum. Einnig hafa hvalir
og önnur sjávarspendýr komið talsvert við
sögu í tengslum við svokallaðar fjölstofnarann-
sóknir á vistkerfi hafsins sem aukin áhersla hef-
ur verið lögð á í seinni tíð. Með þeini er leitast
við að auka skilning okkar á gagnvirkum áhrif-
um dýrastofna og er langtímamarkmið slíkra
rannsókna að ná sem bestri heildarnýtingu á
auðlindum sjávar. Hér á eftir verða í stuttu
máli raktar nýlegar rannsóknir á vegum Haf-
rannsóknastofnunarinnar er varða ástand og
veiðiþol helstu nytjahvala hér við land og stöðu
hvala í vistkerfi hafsins við ísland.
Hvalveiðar við Ísland
Af fornum íslenskum heimildum má ráða að
nytjar af hvölum hafi verið talsverðar á íslandi
strax frá landnámsöld. Þótt ekki sé unnt að
meta út frá þessum ritum hvaða tegundir hvala
hafi mest verið veiddar né í hve miklu magni
virðist ljóst að um var að ræða fremur frumstæð-
an sjálfsþurftarbúskap sem ekki getur hafa
gengið nærri hvalastofnunum við landið.
Aðra sögu er að segja afveiðum Baska og fleiri
þjóða Evrópu og Norður Ameríku hér við land
sem hófust í byrjun 17. aldar og stóðu fram á
miðja 19. öld. Þessar veiðar gengu svo mjög
nærri stofnum sléttbaks (Islandssléttbaks) og
norðhvals (Grænlandssléttbaks) að þeir hafa
ekki enn rétt úr kútnum þrátt fýrir nánast aldar-
langa friðun. Nú er talið að stofn sléttbaks í
Norður Atlantshafi telji aðeins fáein hundruð
dýr og norðhvalsstofninn er enn minni.
Árið 1883 markar upphaf nútíma hvalveiða
við ísland, en þá reistu Norðmenn hvalstöð á
Langeyri við Álftafjörð vestra. Stöðvunum
fjölgaði síðan hratt, og fyrir aldamót gerðu sex
stöðvar alls út 23 hvalveiðiskip frá Vestfjörð-
um. Mest nam ársveiðin 868 hvölum og er
talið að aflasamsetningin hafi verið um 55%
steypireyðar, 37% langreyðar 6% hnúfubakar
auk fáeinna- sandreyða og íslandssléttbaka.
Þegar veiðin tók að dvína út af Vestfjörðum
um aldamótin, fluttu margar stöðvanna til
Austfjarða, þar sem enn var mikið af hval.
Fyrsta Austfjarðastöðin var reist aldamótaárið
að Asknesi í Mjóafirði og var hún um tíma
stærsta hvalstöð í rekstri á norðurhöfúm. Upp
úr aldamótunum fjölgaði stöðvunum á Aust-
fjörðum, og jafnframt dvínaði veiðin. Þannig
veiddust aðeins 35 hvalir árið 1914 samanbor-
ið við um 1300 dýr árið 1902 (1. mynd). f
Austfjarðaveiðunum virðast langreyður og
hnúfubakur hafa verið mun stærri hluti aflans
en í afla Vestfjarðastöðvanna. Þessum alda-
mótaveiðum erlendra fyrirtækja við Island lauk
með ákvörðun Alþingis um bann við öllum
hvalveiðum frá ársbyrjun 1916. Greinilegt er af
þróun veiðanna um aldamótin að um ofveiði
var að ræða. Einkum voru stofnar hnúfubaks
og steypireyðar illa leiknir, en langreyðurin
virðist hafa staðið betur af sér þessar veiðar.
Engar hvalveiðar voru stundaðar frá Islandi
frá 1916 til 1935, er til starfa tók ein hvalstöð á
Tálknafirði, en þá höfðu lögin verið rýmkuð
þannig að gefa mátti út sérleyfi til hvalveiða fyr-
ir fslendinga. Þessi stöð starfaði til 1939 er
heimstyrjöldin batt endi á starfsemina. Heildar-
veiði á þessu tímabili var innan við 500 hvalir.
Þriðja tímabil nútímahvalveiða við fsland
hófst með rekstri hvalstöðvarinnar í Hvalfirði
1948ogstóð til 1985,enárið 1986 gekk í gildi
ákvörðun Alþjóðahvalveiðiráðsins (IWC) um
tímabundna stöðvun veiða í atvinnuskyni. I
samræmi við ákvæði hvalveiðisáttmálans var
hins vegar veiddur takmarkaður fjöldi lang- og
sandreyða í rannsóknarskyni árin 1986-1989.
Erá hvalstöðinni í Hvalfirði hafa alls verið
gerð út 9 skip, en þó aldrei fleiri en 4 á hverri
vertíð. 5 tegundir hvala hafa verið veiddar frá
stöðinni, langreyður, sandreyður, búrhvalur,
hnúfubakur og steypireyður. Þær tvær síðast-
nefndu voru þó aðeins veiddar í litlum mæli,
og hefur hnúfubakur verið alfriðaður hér við
Iand frá 1955 og steyðireyður frá 1960. Þá var
búrhvalur alfriðaður í N-Atlantshafi frá og
með árinu 1983. Langreyður hefur verið lang-
mikilvægasta tegundin í afla Hvalfjarðarstöðv-
arinnar. Meðalársveiði tegundanna á tímabil-
inu 1948-1985 var : 234 langreyðar, 68 sand-
reyðar og 82 búrhvalir (2. mynd).
Hrefnuveiðar hafa einnig verið stundaðar frá
allmörgum stöðum á Norður- og Vesturlandi á
þessarri öld. Þær voru þó lengst af í mjög smá-
um stíl. Þannig var meðalársveiðin um eða inn-
an við 50 dýr á tímabilinu frá 1914 og fram á
sjöunda áratuginn en þá jókst veiðin smám sam-
an, og var um 200 dýr á ári á tímabilinu 1975-
1985. Auk þessa stunduðu Norðmenn hrefnu-
veiðar hér við land á sjöunda áratugnum.
Veiðibann og ástand nytjastofna hvala
Helstu rök sem færð voru fram fyrir ákvörð-
un Alþjóðahvalveiðiráðsins um tímabundna
stöðvun hvalveiða í atvinnuskyni frá árinu
1986 voru óvissa urn ástand hvalastofna og erf-
iðleikar við notkun veiðistjórnunarkerfis ráðs-
ins. Ákvörðunin fól í sér að vísindanefnd ráðs-
ins skyldi ljúka heildarúttekt á ástandi hvala-
stofna heimsins eigi síðar en árið 1990. Einnig
var vísindanefndinni falið að hanna veiðistjórn-
unarkerfi sem hámarkaði öryggi gagnvart of-
veiði en lágmarkaði jafnframt gagnaþörf. Eins
og kunnugt er stendur þetta allsherjarveiðibann
Alþjóðahvalveiðiráðsins enn yfir þrátt fyrir að
vísindanefnd ráðsins hafi lokið úttekt á all-
mörgum hvalastofnum, þróað veiðistjórnunar-
kerfi og mælt með notkun þess við ráðið. Meint
misræmi milli ráðgjafar vísindanefndarinnar og
ákvarðanatöku ráðsins í þessum efnum var ein
helsta ástæða úrsagnar fslands úr Alþjóðahval-
veiðiráðinu árið 1992 og afsagnar formanns vís-
indanefndarinnar ári síðar.
Sem framlag til heildarúttektar Alþjóðahval-
veiðiráðsins á hvalastofnum við ísland voru
hvalrannsóknir hér við land stórefldar með sér-
stöku átaksverkefni á árunum 1986-1989.
Þótt meginmarkmið verkefnisins hafi verið að
meta ástand og veiðiþol nytjahvalastofna voru í
tengslum við verkefnið stundaðar margvíslegar
rannsóknir á líffræði, vistfræði, erfðafræði,
Sjómannablaðið Víkingur
31