Náttúrufræðingurinn - 1984, Blaðsíða 67

Einar H. Einarsson:
Sjávarstaða við Mið-Suðurland
INNGANGUR
„/ Kömbum upp af bœnum
Skammadal hafa fundist fornar sjávar-
skeljar og sýnir það svo ekki verður í
efa dregið hversu sjávarstaðan hefur
einhverntíma verið há í Mýrdalnum".
Það eru örfá ár síðan ég las þessa
setningu í nokkurskonar leiðalýsingu
um Mýrdalinn í víðlesnu tímariti. Þá
voru þó liðin a. m. k. fimmtán ár frá
því að við Jóhannes Áskelsson jarð-
fræðingur höfðum fært sönnur fyrir því
að þessi alþýðutrú, sem Iöngum hafði
ríkt hér í Mýrdal og víðar, hafði við
engin frambærileg rök að styðjast. Má
vitna þar til ritgerða Jóhannesar Ás-
kelssonar (1960) og Einars H. Einars-
sonar (1962,1967) þar sem færðar eru
sönnur fyrir því að bæði í Skamma-
dalskömbum og Höfðabrekkuheiði
hafi skeljarnar komist á þessa staði í
fjöllunum með þeim hætti, að þegar
þau voru að myndast hafi sprengigos
brotið upp gamalt harðnað sjávarset
og brotin síðan dreifst á ýmsa staði
með gjóskunni, sem er efni fjallanna.
Eftir þennan inngang er eðlilegt að
sú spurning vakni: Hvar lá ströndin og
hvernig var háttað sjávarstöðu áður og
þegar drjúgur hluti af syðstu fjöllum
Mið-Suðurlands var að myndast? Við
þessa spurningu hef ég verið meira og
minna að glíma síðustu 40 árin.
Þegar reynt skal að gera grein fyrir
þeim könnunum, er best að byrja á að
geta þeirra fjalla sem líkur eru á að
hafi myndast við neðansjávargos, ef
miðað er við saltútfellingu úr mó-
berginu í þeim.
Talið austan frá eru þau þessi helst:
Hjörleifshöfði (a. m. k. suðurhlutinn
sem myndar Höfðabrekkuhamra),
suðurhluti Fagradals og Víkurheiða,
hluti af Reynisfjalli (Hnúkur), Dyr-
hólaey, Pétursey, hluti af móbergs-
fjöllum austast og syðst í Eystri-
Sólheimaheiði, þ. e. vestanmegin í
Klifandagili (sennilega ranglega nefnt
Klifrárgil á landabréfum danska her-
foringjaráðsins 1903 og hefur haldist
síðan). Vestan Jökulsár hef ég ekki
fundið saltútfellingu nema í Drangs-
hlíðarfjalli og Hrútafelli en sá fjalla-
bálkur virðist greinilega vera orðinn til
við neðansjávargos.
Ekki tel ég hægt að áætla hver
sjávarstaðan hafi verið þegar þessi
fjöll urðu til nema Dyrhólaey, en um
uppruna hennar er vart að villast eftir
bólstrabergi við núverandi sjávarmál í
suðvesturhorni hennar og neðst í
hraunlaginu í norðaustur horninu,
ásamt fjöruseti undir hraunlaginu á
Lágeynni. Fjara sú hefur myndast á
þeim tíma er gaus á þessum stað, úr
gjósku sem skófst úr gjóskuhaugnum,
áður en flæðigos hófst. Þessi atriði,
sem ég hef talið, virðast mér sönnun
þess að svo að segja sama sjávarstaða
Náttúrufræðingurinn 53 (1-2), bls. 61-68, 1984
61