Náttúrufræðingurinn - 1988, Qupperneq 10

Vatnsborið set norðan Vörðufells er
nú talið myndað í skammlífum lónum,
sem mynduðust í tengslum við vatnsflóð
og vikurhlaup í stórgosum Heklu (Elsa
G. Vilmundardóttir & Árni Hjartarson
1985). Millilagið við Ölmóðsey er leir-
fylling, sem síast hefur úr Þjórsá og sest
til í holrúmi í hrauninu og gegnt Akbraut
virðist einungis vera um að ræða tvo
strauma sama hraunsins. Þannig virðist
einnig mega skýra hraunjaðra í hraun-
inu.
Líklega er Þjórsárhraunið yngra (TH-
b) ekki til. Þó hefur það ekki verið af-
skrifað með öllu. í bergkjörnum úr bor-
holunum BH-4 milli Búrfells og Sauða-
fells og E-13 við Sigöldu hefur verið talið
að sjá mætti bæði hraunin TH-a og b.
Þarna gæti því verið á ferðinni gamalt
hraun frá Veiðivatnasvæðinu, sem
hvergi sést á yfirborði.
Þeir eru margir sem á síðari árum hafa
lagt hönd á plóginn í rannsóknum sem
tengjast jarðfræði Tungnárhrauna. Of
langt mál yrði að rekja þá sögu hér en að
öðrum ólöstuðum á Elsa G. Vilmundar-
dóttir þar drýgstan hlut og merkastan.
Nýjasta framlagið til rannsókna á gos-
sögu og útbreiðslu Tungnárhrauna er
kortlagning hennar á hraunum og öðrum
bergmyndunum á öllu landssvæðinu
neðan frá Þjórsárdal og inn að Tungnár-
og Köldukvíslarjöklum, ásamt með
öskulagarannsóknum þeirra Guðrúnar
Larsen á svipuðum slóðum. Rannsókn-
um þessum og kortlagningu er ekki lokið
en ljóst er að þær marka tímamót í könn-
un þessa svæðis (Elsa G. Vilmundardótt-
ir o. fl. 1983 og 1985, Guðrún Larsen &
Elsa G. Vilmundardóttir 1985 og 1986).
ÚTBREIÐSLA HRAUNSINS OG
GOSSAGA
Þjórsárhraunið er komið upp í miklu
gosi í nágrenni Veiðivatna fyrir tæpum
8000 árum (þ.e. geislakolsárum), eins og
síðar verður að vikið. Það er næsta víst
að hraunið er komið upp í sprungugosi
sem hefur myndað tilkomumikla gíga-
röð. Allar þekktar eldstöðvar á þessum
slóðum eru af þeirri gerð. Gosstöðvarn-
ar eru þó óþekktar og gætu verið komnar
algerlega á kaf í yngri gosmyndanir. Lík-
legasta uppkomusvæði hraunsins er í eða
við Heljargjá, en það er mikill sigdalur
sem teygir sig allt frá Landmannalaugum
og norðaustur í Vatnajökul með stefnu á
fjallið Hamarinn. Á þessari línu er mikið
um gamla gíga, misgengissprungur og
ellileg hraun. Aðrir hugsanlegir upp-
komustaðir hraunsins eru í Veiðivatna-
lægðinni eða jafnvel í farvegi Tungnár
ofan Svartakróks. Á hvorugu þessara
svæða sér þó merki gamallar eldvirkni en
þau gætu leynst þar undir yngri jarð-
myndunum, sem þarna liggja í þykkum
bunkum (sjá kort á 1. mynd). Sá hluti
Þjórsárhrauns, sem upp hefur komið
sunnan Gjáfjalla (eða Helgrinda eins og
þau eru nefnd á sumum kortum), hefur
flætt til suðvesturs að Hófsvaði og þaðan
niður í Tungnárkrók um farveg Tungnár.
Hvergi sér í hraunið á þessum slóðum að
því er best er vitað. Það kemur ekki fram
á yfirborði fyrr en niður í Landssveit, 75
km neðan gosstöðvanna. Rennslisleið
þess er þó all vel þekkt.
í Tungnárkróki virðist hafa verið slétt-
lendi strax fyrir 8000 árum eins og jafnan
síðan og þar hefur hraunið breitt úr sér
og finnst í nokkrum borholum. Úr
Tungnárkróki hefur það runnið í mjóum
streng um farveg Tungnár, sem þá hefur
fallið fram milli Stóra-Melfells og
Dyngna og niður með hlíðum Valafells.
Líklegt er að hraunið hafi eitthvað breitt
úr sér milli Vaðöldu og Búrfells, en á
þessum slóðum hafa Þjórsá og Tungná
sameinast á jökuláraurum í ísaldarlokin.
Þarna er fjöldi borhola en engin þeirra
nær þó niður á Þjórsárhraunið, sem er
kaffært undir 60-80 m þykkum hrauna-
stafla. Leið hraunsins liggur svo niður á
4