Náttúrufræðingurinn - 1988, Side 50

í formála bókarinnar segir höfundur:
„Efnistök í bókinni ráðast mest af þeirri
ákvörðun höfundar og forleggjara að hún
teljist fremur alþýðlegt fræðirit en vísinda-
legt yfirlit." Hver er þá munurinn á alþýð-
legu fræðiriti og vísindalegu? Þetta væri
gott að hafa á hreinu. Af því, sem Ari
Trausti segir síðar í formálanum, mætti
ætla að hann teldi þennan mun felast í því,
hvernig vitnað er til upplýsinga, sem er að
finna í öðrum ritum; ef það er ekki gert á
sama hátt og í svokölluðum viðurkennd-
um alþjóðlegum fagtímaritum, þá teljist
skrifin alþýðleg. í mínum huga er alþýð-
legt fræðirit rit, sem fjallar um einhver af-
mörkuð fræði á alþýðlegan máta, þ.e.a.s.
á tiltölulega einföldu og auðskildu máli.
Það sniðgengur flóknar útlistanir, sem
reikna má með að almenningur hafi tak-
markað gagn af. Það sneiðir hjá illa skil-
greindum hugtökum, en útskýrir vel frum-
hugtök og frumhugmyndir, sem það not-
ar. Það sneiðir frekar hjá vaxtarbroddum
fræðanna, ef hugmyndir þeirra hafa ekki
enn öðlast sess innan fræðanna eða eru al-
varlega umdeildar vegna þess að rann-
sóknir á þeim eru ekki það langt komnar
að þær hafi skilað fræðunum betur skiljan-
legum til okkar. En alþýðlegt fræðirit er
ekki rit þar sem slakað er á hinum fræði-
legu kröfum um skilning á viðfangsefninu
eða framsetningu þess. Það er ekki rit þar
sem notast er við óljósa frásögn eða óná-
kvæma eða þar sem tæpt er á hlutunum.
Það verður einmitt að gera þær kröfur til
alþýðlegra fræðirita að þau séu sem full-
komnust fræðilega. Fræðimenn mega ekki
skáka að almenningi einhverjum hálfgild-
ings- eða annars flokks fræðum. Það er
ekki fræðimennska.
íslandseldar er nútímaleg bók að allri
gerð. Hún notar margar aðferðir við að
miðla upplýsingum til notenda sinna. Hún
inniheldur megintexta, kort, ljósmyndir,
sérunnar skýringarmyndir, töflur, inn-
skotstexta o.fl. En hve mikill er þáttur
hvers um sig í bókinni? Til þess að nálgast
einhverja hugmynd um það hvernig bókin
nýtir hinar ýmsu miðlunaraðferðir hef ég
mælt hver eru innbyrðis hlutföll flatarmáls
þess, sem í bókinni er notað undir hinar
ýmsu miðlunaraðferðir.
Stærstur er hlutur ljósmyndanna, eða
um 44% bókarinnar. Þá kemur megintext-
inn, en hann notar um 22% flatarmálsins.
Kortin koma þar næst og þekja um 11%.
Sérteiknaðar skýringarmyndir þekja 8%.
Töfluefni þekur um 5%. Innskotstextar,
innrammaðir smátextar hingað og þangað
innan um annað efni bókarinnar, sem í
flestum tilvikum er tekið beint eða nær
beint upp eftir ýmsum höfundum, er um
4% bókarinnar. Skýringartextar við
myndefnið þekja um önnur 4%. Staðsetn-
ingarkort með stuttum upplýsingatexta um
einstök eldstöðvakerfi þekja um 1% og
sama pláss taka heimildaskrár.
Ef litið er á allan textann annars vegar
og allt myndefni (þar með taldar töflur)
hins vegar, kemur í ljós að textinn er um
30% bókarinnar en myndefnið um 70%.
Að draga af þessum tölum lærdóm í
skyndingu er ekki svo auðvelt. Af þeim er
þó eitt augljóst, að myndefni er gert mjög
hátt undir höfði.
í umfjölluninni hér á eftir mun ég taka
fyrir einn og einn miðlunarþátt bókarinnar
og draga síðan saman helstu niðurstöður
mínar um bókina.
Megintexti
Meginmáli bókarinnar má skipta í þrjá
hluta auk formálans. Fyrirferðarmestur er
hluti tölusettu kaflanna 17, sem fjalla um
eldstöðvakerfin í landinu. Þeim köflum er
það sameiginlegt að fjalla mjög almennt
um eldvirknina í þessum kerfum. Kerfun-
um er lýst frá sjónarhorni almennrar jarð-
fræði en með þungri áherslu á brot í jarð-
skorpunni og dreifingu eldstöðvanna,
raktir eru þættir úr bæði almennri rann-
sóknarsögu þeirra og eldgosasögu og getið
ýmissa sérkenna í landinu. í textanum eða
meðfylgjandi töflum er reynt að gefa yfir-
lit yfir gossögu þeirra síðan ísöld lauk.
Ferlum eldvirkninnar (þ.e.a.s. því sem
gerist í og við eldfjöll á yfirborði og á
dýpi, svo sem myndun bergkviku, flutning
hennar, kólnun, afgösun og storknun;
sambandi afgösunar, sprenginga, gjósk-
umyndunar og hraunrennslis; hegðun eld-
gosa almennt; hvernig eldgígar, eldstöðvar
og eldfjöll þróast; samspili jarðskjálfta-
44