Náttúrufræðingurinn - 1988, Page 53

ég á við með annarlegum áherslum eða
skoðunum á eðli íslenskrar eldvirkni lýtur
að þekkingu höfundar og því hugarfari
sem hann nálgast fræðin með eða afmörk-
uð svið þeirra og hugtök. Ég sé þess nokk-
ur dæmi í bókinni, ekki síst þessum fyrsta
kafla, að afstaða höfundar til einstakra
atriða er undarleg að mínu mati og þess
eðlis að hún leiðir ekki til einfaldrar eða
skýrrar myndar af íslenskri eldvirkni, en
það verður alþýðlegt fræðirit að leitast við
að gera eftir fremsta megni. í nokkrum
tilvikum á þetta sér rætur í ofureinföldun-
um og alhæfingum. En einnig gerist það í
nokkrum tilvikum að áherslur eru lagðar
þannig að veigamikil atriði fræðanna
verða útundan að kalla og heildarfrásögn-
in af þeim ástæðum slakari en ástæða er
til. Ég skal reyna að skýra þetta með
dæmum.
Eitt meginhugtak bókarinnar er eld-
stöðvakerfi. Um útskýringu á þessu hug-
taki finnst mér ábótavant og notkun þess
alls ekki óumdeilanleg. í hugtakaskýring-
um á bls. 116 er hugtakið skýrt svona:
„Eldstöðvakerfi: Sprunguþyrping
(sprungubelti, sprungukerfi, sprungurein,
sprunguhvirfing) með gígaröðum og oftar
með megineldstöð en ekki.“ Á bls. 5 er
gerð grein fyrir dreifingu kerfanna innan
gosbelta landsins og þar segir: „Eldstöðva-
kerfin eru samsafn stórra og lítilla eld-
stöðva og brotalína í jarðskorpunni. Kerf-
in eru yfirleitt aflöng og er aflsmiðja þeirra
oft megineldstöð með kvikuþró." Á bls.
20 segir: „Nú orðið er talið algengt að
sprungugosin stafi af því að kvika rennur
úr kvikuhólfi og eftir sprungum neðan-
jarðar og geti svo komið upp jafnvel tug-
um kílómetra til hliðar við kvikuhólfið eða
megineldstöð þá sem kann að vera miðja
kerfisins." í heild eru þessar tilraunir til
skilgreiningar á hugtakinu og lýsingar þess
frekar ófullkomnar. Inn í þessa mynd er
bætt öðru hugtaki, aflsmiðju eða miðju,
sem á ekkert skylt við kraftafræði eða
rúmfræðilega miðju og er síst til þess fallið
að skýra hugtakið. Þetta er nýtt hugtak í
eldfjallafræðum, en hér er það ekki skil-
greint eða ljóst útlistað. Það þvælist um
texta allrar bókarinnar, en hlutverk miðj-
unnar í kerfinu verður aldrei ljóst. Ef höf-
undi er ekki ljóst hlutverk miðjunnar í
kerfinu er náttúrulega ekki von til þess að
hann geti skilgreint það. En til hvers þá að
vera að nota það?
Að því er ég best veit, var það breski
eldfjallafræðingurinn G.P.L. Walker, er
um langt árabil vann hér að rannsóknum,
einkum Austurlandi, og opnaði marga
nýja sýn í jarðfræði íslands, sem fyrstur
kom með hugtökin „dyke swarm" (ganga-
sveimur) og „central volcano" (megineld-
stöð) inn í íslenska jarðfræðiumræðu og
lýsti þessum fyrirbærum úr tertíera jarð-
lagastaflanum á Austfjörðum árin 1959 og
1963. íslensku orðin um þessi fyrirbæri
komu svo fyrst fram í 1. útg. af jarðfræði-
kennslubók Þorleifs Einarssonar 1968. Ár-
ið 1971 mun svo Kristján Sæmundsson fyrst
hafa notað á prenti hugtakið sprungusveim-
ur um virku sprungubeltin á rekbeltunum,
sem samsvörun gangasveimanna í eldri
jarðlögum. Árið 1983 benti Kristján á að
þessi hópun sprungna og gosstöðva í
ákveðnar reinar hefði komið fram á korti
Guðmundar G. Bárðarsonar af jarðfræði
Reykjanesskagans, sem hann gerði
snemma á þessari öld og kynnti á móti
norrænna jarðfræðinga árið 1929. Illu
heilli hefur þetta kort aldrei verið gefið út.
Það mun nú vera býsna algeng skoðun
meðal íslenskra jarðvísindamanna að þessi
tvö fyrirbæri, sprungusveimur og megin-
eldstöð, séu stig í þróunarsögu íslenskra
eldstöðva á reksvæðunum. Þetta var, að
því er ég best veit, fyrst sett fram af Guð-
mundi E. Sigvaldasyni og samstarfsmönn-
um hans árið 1976. Sveinn P. Jakobsson
mun svo hafa notað um þetta enska nafnið
„volcanic system“ árið 1979 en það hefur
fengið íslensku þýðinguna eldstöðvakerfi.
Það er því ekki rétt, sem látið er að liggja
á bls. 8, að hugtakið eldstöðvakerfi eigi
sérlega uppruna sinn að rekja til Kröflu-
kerfisins eða Kröfluelda síðustu ára. Að
baki þessu orði er margþætt rannsókna-
saga, eins og yfirleitt er í vísindum. Orðið
sjálft er einungis lokaatriði í sögunni, ef
henni er þá á annað borð lokið.
Snemma á þróunarferli svona kerfis, en
einungis þeirra sem eru á rekbeltunum,
myndast sigdalur með opnum gjám og
gígaröðum og framleiðir það þá nær ein-
47