Náttúrufræðingurinn - 1938, Blaðsíða 30

24 NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
1111III li 1111111111II1111111111 ■ 11111II i II111111111111111111111111 ■ 111111II1111111111111II111111111111111111111111111111 ■ 111111111111111111111111111111111II1111
Af þessu er auðsætt, að lækkun (þynning) jökulsins getur valdið
jökulhlaupi, ekki síður en hækkun vatnsyfirborðsins. Og þannig er
því einmitt farið um síðasta hlaupið úr Demmevatni. í Noregi —
eins og á íslandi — hefur mjög borið á því, að jöklar hafi minnkað
á síðustu áratugum. Um miðjá síðustu öld náði t. d. Rembesdals-
skákin alla leið niður í mitt Rembesdalsvatn (sjá kortið), en nií
hefur hún hörfað svo, að dálítil landræma liggur milli vatnsins og
skákarendans. Náttúrlega hefir jökullinn þynnzt að sama skapi,
sennilega um 26 m., þar sem hann stíflar fyrir Demmevatn —
segir H. Rosendahl — og þessi lækkun munaði því, að jökullinn
hætti nú að vera þess megnugur að stífla vatnið. Eftir sólbráð
júlímánaðar í sumar tók hann að fljóta upp, og óðar en glufa varð
milli hans og bergsins, sem hann hvílir á, var þar komin útrás fyrir
vatnið. Undir eins og tók að halla undan, óx þrýstingurinn á vatn-
inu og það sprengdi sér göng undir og gegnum jökulinn — jökul-
hlaupið hófst.
Pegar lækkaði í vatninu, hefði vel mátt ætla, að jökullinn hefði
aftur lagzt niður á sitt gamla undirlag, bergið, og kæft hlaupið
þannig í fæðingunni, rétt eins og öryggisventill á gufukatli sleppir
aðeins út mátulega mikilli gufu, til þess að þrýstingurinn í katlin-
um haldist innan vissra takmarka. Pannig hefur líka oft farið í fyrri
hlaupum, t. d. 1893. Vatnið tæmist þá aðeins til hálfs eða einungis
lækkar í því. En þegar vatnsstæðið tæmist alveg, eins og varð í
sumar, verður að ætla, að fyrsta hlaupgusan, sem sleppur út, áður
en yfirborð vatnsins lækkar að nokkrum mun, ryðji sér einhver
göng, sem ekki geti pressazt saman undir jöklinum, á mótunum
milli bergs og íss; eða að öðrum kosti, að jökullinn springi svo
um leið og hann lyftist, að vatnið fái útrás gegnum sprungur í
honum.
H. Rosendahl telur, að jökullón geti tæmzt með þrennu móti:
I. Vatnið fær nóga útrás gegnum sprungur í jöklinum eða undir
honum, áður það nái hámarks-hæð. F>á verður ekkert hlaup.
II. Vatnið hækkar upp í hámark, jökullinn lyftist (og hlaupgusa
kemur), en sígur aftur og lokar fyrir útrásina, þegar vatnsyfirborð-
ið hefur lækkað.
III. Vatnið kemst í hámarks-hæð, lyftir jöklinum og tæmist í botn.
Stórhlaup, eins og í sumar.
Á vaxtartímabilum jökla eru þeir á meiri hreyfingu en þegar þeir
standa í stað eða minnka, og þessvegna meira sprungnir og þá
um leið miður vatnsheldir. Fyrri helmingur 19. aldar er talinn hafá