Náttúrufræðingurinn - 1955, Side 26

134
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
úr reglulegum sammiðja lögum, hér um bil kúlulöguðum, en nokkuð
flötum til pólanna. Stærðfræðin hefur bæði orð og nákvæmar for-
múlur til að lýsa þeirri uppbyggingu og þvi formi, sem hér er átt
við, en hér verður að láta almenn orð nægja. Aðalatriðið er hitt,
að það er hægt að reikna út með hvaða krafti svona lagaður hnött-
ur togar í hlut einhvers staðar á yfirborði hans eða utan við það.
Ef frá þessum krafti er svo dregið miðflóttaaflið, sem stafar af snún-
ingnum, en það vex á reglubundinn hátt frá pól til miðbaugs, er
þyngdaraflið fundið.
Samkvæmt þessu gætu mælingar á þyngdaraflinu verið óþarfar —
nema að bygging jarðar sé ekki eins regluleg og reiknað var með.
En þar liggur einmitt fiskur undir steini. Við verðum að vísu að
telja, bæði samkvæmt þyngdarmælingum, jarðskjálftamælingum og
öðru, að í megindráttum sé forsendan um reglulega byggingu úr sam-
miðja lögum rétt. En hins vegar vitum við með vissu að hún er röng,
að því er sjálfa jarðskorpuna snertir, þessa yztu 30—40 km þykku,
en þó hlutfallslega næfurþunnu liúð (þvermál jarðar er um 12.750
km). 1 skorpunni eru lög úr léttum efnum eins og kalksteini eða krít og
þung efni eins og blágrýti og allt þar á milli, og svo hefur þessu verið
margvíslega saman vöðlað á hinu langa skeiði jarðsögunnar. Mynd
okkar af þyngdinni verður því sú, að þótt megin hlutinn ætti að fylgja
fastri reglu, þá hljóta að koma fram óreglur í þeim hluta, sem stafar
frá aðdrætti skorpunnar. Þyngdin ætti þá, með nákvæmum mæling-
um og kortleggingu, að endurspegla óreglur jarðskorpunnar.
MÆLIAÐFERÐIR
Áður en lengra er haldið, skal getið mælieiningar fyrir þyngdina.
Hugsanlegt væri að nota t. d. eins gramms lóð og vega það á ýms-
um stöðum. En önnur eining er þó eðlilegri, þar eð hún er óháð
hlutnum, sem veginn er, en það er hraðaaukningin í frjálsu falli.
Hraðaaukningin er á hverjum stað eins fyrir alla hluti (þegar loft-
mótstaða er útilokuð), en hún breytist frá einum stað til annars í
beinu hlutfalli við breytingu þyngdaraflsins. Meðalgildi hraðaaukans
við yfirborð jarðar er um 981 cm/sek2, hann er um 978 cm/sek2 við
miðbaug og um 983 cm/sek2 við pólana. Þessar tölum notum við sem
mælitölur fyrir þyngdina og segjum einfaldlega, að t. d. meðalgildi
hennar sé um 981 cm/sek2 eða 981 gal. Hraðaauki, sem nemur einum
þúsundasta úr cm/sek2, heitir svo milligal og er það sýnilega um '