Náttúrufræðingurinn - 1958, Blaðsíða 19

LANGISJÓR OG NÁGRENNI
161
Hollendingarnir halda kenningu sinni mun ákveðnara fram en
ég liafði áður árætt um tilgátu mína og hafna með öllu eldri skýr-
ingum. Tek ég þeirra skýru rök, sem eru fyllri en mín, en nær öll
liin sömu, feginsamlega til tekna tilgátu minni. Ég hef nýlega skýrt
nokkuð frá upphleðslukenningunni í Náttúrufræðingnum (Guðm.
Kj. 1956, bls. 125—129), og skal það ekki endurtekið hér, nema að
því leyti, sem snertir sérstaklega jai'ðmyndun við Langasjó.
Eins og bæði Hollendingarnir og ég höfum sýnt fram á, eru
fjöllin á móbergssvæði Norðurlands og móbergssvæði Suðvestur-
lands af tveimur ólíkum gerðum: stapar (t. d. Herðubreið og Blá-
fjall, Hlöðufell og Skriðan) og hryggir (t. d. Leirhafnarfjöll og
Möðrudalsfjallgarðar, Tindaskagi og Sveifluháls). Höfum við skýrt
þann mun þannig, að staparnir liafi myndazt við gos úr því sem
næst pípulaga eldrás, en hryggirnir úr sprungu. Og um hina sam-
felldu hellu úr grágrýtis- eða blágrýtishraunum, sem þekur kolla
liæstu stapanna vorum við sammála, að hún væri afleiðing af því,
að fjallið óx upp úr jöklinum eða vatninu. Áður, meðan gosopið
var í kafi, kom nær eingöngu upp efni í móberg, en við hækkun
fjallsins urðu gosin á kolli þess undir berurn himni, og þá runnu
þar upp venjuleg hraunflóð. Slíka hraunhellu vantar á flesta — en
ekki alla — móbergshryggina, enda eru þeir yfirleitt lægri en
staparnir.
Nú bregður svo við, að á því móbergssvæði, sem liér er um að
ræða, þ. e. á Mið-Suðurlandi, eru engin fjöll með einhlítri stapa-
gerð, og sérstaklega á norðausturhluta þess, Tungnáröræfum, eru
öll móbergsfjöllin hryggir eða fjallgarðar. Af þessu má marka, að
á síðasta jökulskeiði hafi þarna nær eingöngu orðið sprungugos.
Svo er raunar enn, því að nær allar eldstöðvar, sem gosið hafa á
Tungnáröræfum eftir að jökla leysti þar, eru einnig sprungur og
með sömu stefnu og áður. En að hinu leytinu hefur eðli gosanna
breytzt, að eftir ísöld hafa runnið geysistór hraunflóð úr sumum
sprungunum.
Uppi á móbergsfjöllunum á Tungnáröræfum liafa hvergi fund-
izt nein hraunlög á borð við grágrýtisskikana, sem þekja marga
stapa og suma hryggi á hinum móbergssvæðunum. Vöntun slíkra
myndana bendir til, að fjöllin hafi myndazt algerlega í kafi í jökli
eða vatni og jafnvel Sveinstindur, sem rís 500 m upp yfir jafnsléttu,
hafi aldrei rekið kollinn upp undir bert loft, meðan á upphleðslu
hans stóð. Þetta gefur aftur í skyn, að á síðasta jökulskeiði, sem