Náttúrufræðingurinn - 1989, Qupperneq 9

rannsóknum sínum í atómvísindum,
með ársdvöl erlendis um 1952, og
fylgdist alla tíð síðan vel með í þeim
málum, m.a. í tengslum við setu í
stjórn norrænu eðlisfræðistofnunar-
innar Nordita 1967-72.
Einna merkastar af þeim rannsókn-
um sem hann hóf á Rannsóknaráðsár-
unum má telja bergsegulmælingar
hans frá 1953, ásamt Trausta Einars-
syni. Áttuðu þeir sig á því strax og
þeir kynntust þessari rannsókna-
aðferð, hversu gagnleg hún gæti verið
hérlendis til kortlagningar jarðlaga,
og einnig að mælingar á segulstefnu
bergs hefðu mikið gildi í alþjóðlegu
samhengi. í vísindaritum er enn verið
að vitna í greinar Þorbjörns á þessu
sviði, vegna gildis rannsókna hans fyr-
ir mælitækni og þróun nýrra hug-
mynda í bergsegulmælingum, sem síð-
ar áttu m.a. þátt í því að landreks-
kenningin var endurvakin í breyttri
mynd.
Árið 1957 hóf Þorbjörn starfrækslu
segulmælingastöðvar í Leirvogi, til
rannsókna á breytingum jarðsegul-
sviðsins. Island er mikilvægur staður
til slíkra rannsókna vegna legu þess í
norðurljósabeltinu. Útheimti það
mjög mikla vinnu að finna heppilegt
land undir slíka stöð fjarri truflandi
áhrifum, koma þar upp húsum og fín-
gerðum tækjakosti, og stilla tækin
þannig að niðurstöður yrðu eins og til
var ætlast. Þorbjörn sá sjálfur um
rekstur stöðvarinnar fyrstu fimm til
sex árin.
Eftir ráðstefnu á vegum Sameinuðu
þjóðanna í Genf 1955 var mikill áhugi
á friðsamlegri nýtingu kjarnorkunnar,
og varð Þorbjörn formaður Kjarn-
fræðanefndar Islands er hún var stofn-
uð skömmu síðar. Beitti nefndin sér
fyrir margháttuðum athugunum og
framkvæmdum þau ár sem hún starf-
aði; má m.a. rekja starfsemi ísótópa-
stofu Landspítalans til þess, en einnig
var til dæmis könnuð hagkvæmni á
framleiðslu þungs vatns með hvera-
orku og ýmis hagnýting geislavirkra
efna í rannsóknum fyrir atvinnuveg-
ina.
Þorbjörn Sigurgeirsson varð pró-
fessor við verkfræðideild H.I. 1957 og
kom þar á fót Eðlisfræðistofnun Há-
skólans. Meðal fyrstu verkefna þeirr-
ar rannsóknastofu voru mælingar á
geislavirkum aðskotaefnum í um-
hverfinu, en af þeim höfðu menn þá
áhyggjur vegna tilrauna með kjarn-
orkusprengingar í andrúmsloftinu.
Fljótlega var settur upp massagreinir
til mælinga á þungu vetni í úrkomu og
grunnvatni til þess m.a. að kanna
streymi jarðhitavatns. Tæki voru
smíðuð til geislamælinga á þrívetni og
fleiri efnum, og þær mælingar sömu-
leiðis notaðar við grunnvatnsrann-
sóknir. Sérstakri deild innan stofnun-
arinnar var komið á fót til að annast
um segulmælingastöðina sem fyrr var
getið. Allt voru þetta merk rann-
sóknasvið, sem síðan hafa eflst mjög
hérlendis. Fjölþættar rannsóknir á
eldvirkninni í Surtsey hóf Þorbjörn
einnig strax í gosbyrjun 1963, af þeim
má nefna söfnun gastegunda úr kvik-
unni, hraunkælingu og jarðskjálfta-
mælingar. Hann gerði athuganir á eyj-
unni öðru hvoru fram yfir 1970.
Þorbjörn var mjög mikilvirkur í
málefnum Háskólans, og var deildar-
forseti tvívegis, í seinna skiptið á um-
byltingartímum þegar verið var að
breyta Verkfræðideildinni í Verk-
fræði- og raunvísindadeild, lengja
verkfræðinámið og byggja upp
kennslu í raungreinum til B.S.-prófs.
Hann kenndi mörg námskeið um
sundurleitustu svið eðlisfræðinnar og
fórst það vel úr hendi, enda var hann
flestum öðrum fljótari að setja sig þar
inn í ný atriði. Hann vann að því að
3