Náttúrufræðingurinn - 1989, Síða 31

fjölbreyttari að gerð en í regnskógum
hitabeltisins. Sumar ættir eru eitraðri
en aðrar og eitruðustu ættirnar eru yf-
irleitt að mestu trópískar, t.d.
Apocynaceae, Asclepidaceae, Ana-
cardiaceae, Euphorbiaceae og Sa-
potaceae. Af öðrum eitruðum ættum
sem eiga marga fulltrúa bæði í hita-
belti og tempraða beltinu, má nefna
Fabaceae (ertublómaættina) og Sola-
naceae (kartöfluættina). Allar ættirn-
ar sem hér hafa verið taldar upp eru
tvíkímblöðungar. Eina ætt einkím-
blöðunga, sem virðist innihalda marg-
ar eitraðar plöntur, er Liliaceae (lilju-
ættin). Sárafáar hitabeltisplöntur hafa
verið efnagreindar með tilliti til ann-
ars stigs efna en víst er að í þeim er að
finna mikla og enn ónýtta auðlind
efna sem gæti verið gífurlega verðmæt
sem alls kyns lyf.
NÆRINGARSNAUÐUR
JARÐVEGUR
Sums staðar í hitabeltinu, t.d. við ár
og árósa, í fjallshlíðum eða á eldfjalla-
svæðum, finnst frjósamur jarðvegur.
Undir stærstum hluta láglendisregn-
skóganna, sem eru jafnframt tegunda-
auðugustu og hávöxnustu skógarnir,
er jarðvegurinn hins vegar mjög rýr og
hentar illa til ræktunar (sjá t.d. Smith
1981). Það gæti því virst vera ein-
kennileg þversögn að sá jarðvegur
sem ber mestan lífmassa af öllum vist-
kerfum jarðar skuli vera bæði ófrjór
og næringarsnauður.
Jarðvegur er blanda ólífrænna og
lífrænna efna. Ólífræni hlutinn mynd-
ast við niðurbrot og ummyndun berg-
tegunda en lífræni hlutinn er blanda
misrotnaðra lífveruleifa, aðallega
plantna. I jarðvegi lifir líka fjölbreytt
samfélag örvera og smádýra og er
þetta samfélag órjúfanlegur hluti jarð-
vegs. Jarðvegsmyndun er ferli sem
tekur langan tíma, oftast hundruð eða
þúsundir ára og ræðst af samspili
margra þátta, s. s. bergtegundum,
loftslagi, landslagi og af þeim lífverum
sem í jarðveginum eru. Síðast en ekki
síst mótast eiginleikar jarðvegs svo af
aldri hans. Hraði efnaveðrunar ræðst
mjög af loftslagi en veðrun er hröðust
þar sem saman fer mikill hiti og mikill
raki. Jarðvegur regnskóganna er gam-
all og hann er á heitustu og rökustu
svæðum jarðar. Það þarf því ekki að
koma á óvart að hann einkennist
framar öðru af mikilli veðrun og út-
skolun allra auðleystra efnasam-
banda, enda er t.d. „ultisol“ vísinda-
heiti fyrir þá jarðvegsgerð sem út-
breiddust er í Suðaustur-Asíu. Aðeins
torleystustu efnasambönd sitja eftir;
járn- og áloxíð. Þessi jarðvegur er
rauður á lit og snauður af næringar-
efnum. Fallin laufblöð mynda þunnt
lag ofan á honum en lífrænar leifar í
jarðveginum sjálfum eru sáralitlar.
Stærstan hluta næringarefnanna er að
finna í efstu 5 cm (Smith 1981). Niður-
brot lífrænna leifa er mjög hratt. Jafn-
skjótt og lífverur deyja eða blöð falla
til jarðar eru þau brotin niður af ör-
verum. Athyglisvert er að rætur
plantna, einnig stórra trjáa, liggja
mjög grunnt (3. & 10. mynd). Aðal-
rótarlagið er alveg efst í jarðveginum
og þessar rætur sjá um upptöku nær-
ingarefna um leið og niðurbrot örvera
skilar þeim á aðgengilegu formi. Eins
og minnst var á áður, hafa flestöll,
eða jafnvel öll trén svepprætur. Sum
hafa nær engar fínar rætur eða rótar-
hár og hjá þeim hlýtur sveppurinn að
sjá urn svo að segja alla upptöku vatns
og næringarefna.
A heimskautasvæðum er veðrun
hæg og jarðvegsfánan fáliðuð og að-
eins virk lítinn hluta ársins. Niðurbrot
lífrænna leifa verður því einskonar
flöskuháls í hringrás næringarefna.
Leifarnar brotna hægt niður og mest-
25