Náttúrufræðingurinn - 1989, Blaðsíða 23

Leifur A. Símonarson
Fyrstu landspendýraleifarnar
úr íslenskum tertíerlögum
INNGANGUR
í ágústmánuði 1980 var Grétar
Jónsson frá Einarsstöðum í Vopna-
firði á ferð um Þuríðarárgil, en það
skerst inn í Bustarfell í Hofsárdal
gegnt Einarsstöðum (1. mynd). Ofar-
lega í gilinu tók hann eftir ljósgráum
ilyksum í rauðleitum siltsteini á milli
blágrýtislaga. Við nánari athugun
fannst honum þær líkjast beinaleifum
og því losaði hann þær úr berginu og
tók með sér og sýndi Bessa Aðal-
steinssyni jarðfræðingi, en hann kom
þeim til höfundar þessa greinarkorns.
Rauðu millilögin, en svo eru þessi
rauðleitu setlög á milli blágrýtislaga
oft nefnd, eru mynduð á landi á tertí-
ertímabili og að mestu gerð úr gos-
ösku og yfirborðsgjalli hrauna. Sums
staðar má finna í lögunum kolaðar
plöntuleifar, aðallega barrnálar og
stöngla, en greinileg blaðför hafa að-
eins fundist í þeim fyrir ofan Ketils-
eyri í Dýrafirði. Það voru sovéskir
jarðfræðingar, sem fundu þessar leifar
fyrir rúmum áratug, en ekkert hefur
verið birt um þær ennþá. Þessi rauðu
lög eru efnafræðilega séð gerð úr
sömu efnum og blágrýtið, en um 10-
20% setsins er þrígilt járnoxíð, sem
litar lögin rauð, og hefur að mestu
leyti myndast á staðnum við ummynd-
un á tvígildu járnoxíði. Einnig hefur
myndast talsvert af leir í þeim. Þrátt
fyrir það að hér á landi var mun hlýrra
loftslag á meðan rauðu millilögin voru
að myndast en nú er, náði efnaveðr-
unin ekki að vinna á hraununum,
nema í einstaka tilfellum. Það var
fyrst og fremst gosaska og gjall sem
ummyndaðist. Rauðu lögin hafa á
stundum verið borin saman við laterít,
þykk rauð- eða gulleit leirlög, sem
myndast við efnaveðrun í hitabeltis-
og heittempruðum löndum (Roaldset
1983). Ein gerð lateríts er báxít í súr-
um jarðvegi, sem fátt þrífst í annað en
regnskógar.
Lítið er um völuberg og ummerki
vatnsrofs í íslensku blágrýtismyndun-
inni og líklega hafa jarðlögin verið
gropin og regnvatn því hripað fljótt í
gegnum þau (Þorleifur Einarsson
1968). Ástæðan fyrir því að plöntuleif-
ar eru jafn sjaldgæfar í rauðu millilög-
unum og raun ber vitni gæti því verið
sú að lögin séu að mestu leyti mynduð
úr súrum jarðvegi, sem gróður þreifst
illa í. Þá má einnig gera ráð fyrir því
að sum lögin séu mynduð úr fínkorn-
óttri gosösku, sem fauk til og settist
fyrir á grónu landi eða í mýrum, þó að
setform, sem einkenna fokmyndanir,
hafi ekki fundist í þeim (Leó Kristj-
ánsson 1973, Roaldset 1983). Einnig
má vera að þær efnabreytingar, sem
valda rauða litnum, hafi örvast af hit-
anum frá hraunkvikunni, sem rann út
Náttúrufræðingurinn 59 (4), bls. 189-195, 1990.
189