Náttúrufræðingurinn - 1994, Síða 43

Iög af vikri sem hljóta að vera úr síðasta
gosi. Hvemig hefðu þessi vikurlög getað
lilaðist yfír gígana væm þeir ekki eldri?
Röð stórra hraungíga er milli gjallgíg-
anna, a.m.k. þrír þeirra em meira en 250 m
í þvermál. Þvert yfir vestasta gjallgíginn
em meira en 800 m. Þar kemur einkar vel
fram hvemig hraunflóðin hafa fallið fram
milli þessara risastóm gjallhóla. Ur þrem
austustu gígunum hafa firnamikil hraun-
flóð fallið vestur eftir að hafa breiðst þar
nokkuð út eftir hrauntröðum, sem sums
staðar em um 100 m breiðar, en eftir þeim
rennur hin ískalda Varmá. Vafalaust hefur
þessi fallegi lækur verið volgur um tíma
eftir gosið 1783 og þá verðskuldað nafnið
en samband austur i þann garnla Varm-
árdal hefur hann aldrei haft. Vatnið kemur
að öllum líkindum undan Úlfarsdals-
skerjum eins og í Landnorðursgili og fleiri
lækjum á þessum slóðum. Frá Skerjunum
hallar landinu jafnt til suðurs og meðfram
þeim hefur þar enginn dalur verið. Sveinn
Pálsson (1945, bls. 568) telur að svo hafi
verið en dalur sá fyllst af hrauni. Það stenst
þó engan veginn sem sannast af því að
eldri hraun em á því svæði, svo sem í
Hnútuhólma, Háahraunshólma og víðar.
Gígasvæði þetta er eitt hið hrikalegasta í
allri Vesturgjánni og líklegt er að þaðan
hafi komið það hraunrennsli sem fyrst
stiflaði Skaftá 1783, og að þar hafí verið
eldslogar þeir tveir „ófrásegjanlega stórir“
sem byggðamenn sáu af Kaldbak. Hraun-
gígimir frá 1783 ná nokkuð vestur fyrir
gjallgígina stóm og þar eru þrír dæmi-
gerðir, háir og brattir hraungígir. Má þama
sjá ljósast dæmi um útlitsmun þessara
tveggja myndana. Allra vestast er lítill og
einkar snotur gígstrompur með frárennslis-
rás til norðvesturs. Um hana má ganga inn
í gíginn norðan frá.
■austurgjáin
Norðaustan undir Laka kemur sigdalurinn
vel fram. Hann er þar um 260 m breiður og
norðan megin er misgengið rétt tæpir 10 m.
Hér má líka sjá að sigdalurinn hefur verið
til fyrir gosið 1783, því hraun hefur runnið
eftir honum endilöngum, en miðsvæðis í
honum er hólmi þar sem eldra berg kemur
fram. Frá þessum stað er nær þráðbein röð
hraungíga, röskur kílómetri á lengd, en þá
verður fyrir hár og mikill, svartur gos-
malargígur sem hraungígaröðin liggur í
gegnum. Gígur þessi er röskir 500 m þvert
yfír, lítið eitt sporöskjulaga, og norðurrimi
hans allt að 40 m hár kambur. Byggður er
hann úr svartri fremur fínkoma gosmöl og
með feiknin öll af fluggrjóti dreifðu um
innhlíðamar. Mest er það blágrýti, talsvert
af sandsteini og nokkuð af jökulbergi.
Dálítil brík úr lítt hörðnuðu móbergi kemur
fram á einum stað innan á gígrimanum
norðan megin. Mun það nýmyndað á
staðnum. Nyrðri gígbarmurinn er með öllu
gróðurlaus. A syðri gígrimanum, sem er
nokkru lægri, em misgengissprungur tvær
að honum endilöngum. Þama er dálítið
svæði sunnan undir Skaftáreldagígunum,
sem ömgglega er eldri myndun en þeir, en
ekki ljóst til hvaða tímabils eðlilegast er að
telja þá. Við bráðabirgðaathugun á fínasta
efninu úr þessum svarta gíg kom í ljós að
nokkuð mátti þar finna af skeljum kísil-
þömnga. Sýnið sem tekið var til athugunar
var grafíð fram á háhrygg nyrðri gíg-
kambsins og um 25 cm undir yfirborði,
ætti því að vera óhreyft frá byrjun (in situ).
Ekkert skal hér fullyrt um gildi þessarar
staðreyndar en vissulega styður hún fremur
það álit að gosið liafi í vatni. Innan um
þetta fína efni var nokkuð af öskubaunum
(písólítum). Slíkum myndunum er, það ég
best veit, fyrst lýst hér á landi í grein eftir
Tómas Tryggvason (1955). Þar er fjallað
um efni úr Jarðbaðshólum við Mývatn. í
stuttu máli sagt verða öskubaunir til á eftir-
farandi liátt: Við öskugos þeytast misgróf
ösku(gler)korn hátt í loft upp. Sé regn eða
mikill raki i lofti geta örsmá kom lagst sem
hjúpur utan um stærri korn sem snúast á
fluginu og safnar þeim utan um sig lag
fyrir lag uns baunin fellur til jarðar.
Eina slíka baun, úr þessu sýni, sem var
um 1,7 cm í lengsta þvermál braut ég undir
smásjánni og varð ekki lítið undrandi þeg-
ar þar var „subfossil" fluga, um 1,5 mm
stór en með tiltölulega mjög stóran væng
sem var svo vel varðveittur að í honum má
121