Náttúrufræðingurinn - 1994, Síða 67

á yfírborðið í stórum hópum. Þetta gerist
ekki vegna þess að þeir séu að drukkna eða
að kafna í vatnsmettuðum jarðveginum,
heldur er líklegra að um sé að ræða róttæk
viðbrögð vegna óvanalegra umhverfis-
aðstæðna (Mather og Christensen 1992).
Ánamaðkar sem hafna á gangstéttum ná
oft ekki að skríða niður í jarðveginn eftir
regnskúr áður en sólin kemur upp eða
sólarljósið brýst fram úr skýjaþykkninu.
Þeir drepast eftir skamma stund af þurrki
og því að þeir þola ekki útfjólubláa geisla
sólarinnar.
Á síðustu öld greindi Darwin frá því að
ánamaðkar yfírgæfu göng sín að næturlagi
og legðu upp í nokkurs konar „ævintýra-
leit“. Það er þó ekki fyrr en á síðustu árum
sem þetta atferli ánamaðka hefur verið
rannsakað að einhverju marki. Einkum var
talið að stóru tegundirnar hegðuðu sér á
þennan hátt. í ljós hefur komið að smá-
vaxnar yfírborðstegundir ferðast ekki síður
um en tegundir er lifa niðri í jarðveginum.
Þetta atferli hefur liklega þróast vegna þess
að það gerir ánamöðkum kleift að skipta
um búsvæði og leita sér fæðu eða maka án
þess að verða fyrir uppþornun og árásum
annarra dýra (Mather og Christensen 1992).
Ánamaðkar gera mismunandi kröfur til
umhverfisins og eru sumar tegundir út-
breiddari en aðrar. Algengt er að 2-5 teg-
undir lifi saman í hinuin ýmsu gerðum
jarðvegs á norðlægum slóðum, en þó getur
ánamaðka vantað alveg í jarðveg (Lavelle
1983, Lee 1985). í gamalræktuðum túnum
á Suðurlandi, Vestfjörðum og lúpínubreið-
um í Heiðmörk við Reykjavík lifa t.d. 3-4
tegundir ánamaðka en einungis ein tegund í
blautu mýrartúni á Suðurlandi (Hólmfríður
Sigurðardóttir og Guðni Þorvaldsson 1994,
Hólmfríður Sigurðardóltir, óbirt gögn).
Nauðsynlegt er fyrir ánamaðka að vera
gæddir ríkri aðlögunarhæfni til að geta tek-
ist á við margvíslegar og oft óstöðugar að-
stæður í jarðveginum. Breytileiki í bygg-
ingu, æxlun og atferli hefur gert ólíkum
tegundum kleift að aðlagast mismunandi
aðstæðum (Lavelle 1988). Eiginleikar
jarðvegs, kornastærð, magn lifrænna efna,
raki og hitastig eru umhverfisþættir sem
áhrif hafa á ánamaðka.
■ HVAÐA GAGN GERA
ÁNAMAÐKAR í JARÐVEGI?
Frá náttúrunnar hendi eru ánamaðkar sér-
hæfðir í að brjóta niður lífrænar leifar. Þeir
nærast einkum á rotnandi leifum plantna
en gæða sér einnig á smásæjum jarðvegs-
lífverum sem þeir innbyrða með moldinni
(Satchell 1983). Tegundir eins og stóráni
éta nær eingöngu plöntuleifar á yfirborði
jarðvegs, en aðrar tegundir eins og grááni
éta blöndu af jarðvegi og vel morknum
plöntuleifum í efstu 10-15 cm jarðvegs.
Tegundirnar sækja fæðu í mismunandi vist
í jarðveginum og éta plöntuleifar á mis-
munandi stigum niðurbrots. Sameiginlegt
með öllum tegundum er að þær mylja og
blanda saman gróðurleifum og jarðvegi og
stuðla að auknu niðurbroti þeirra. í melt-
ingarvegi ánamaðka mylst fæðan og aukið
yfirborð hennar verður aðgengilegt örver-
um. Ánamaðkamir gefa frá sér næringar-
ríkt slím og saur, sem hefur áhrif á sam-
kornabyggingu jarðvegs (Martin og Marin-
issen 1993). Að lokum ummyndast þessar
leifar í ólífræn efnasambönd, en þá fyrst
getur gróðurinn nýtt sér næringarefnin á
nýjan leik.
Flestar tegundir ánamaðka grafa bæði
lóðrétt og lárétt göng í jarðveginn við
fæðunám sitt. Göngin em yfirleitt 1-10
mm að þvermáli (Kladviko og Timmenga
1990). Þetta veldur því að jarðvegur í mis-
munandi jarðvegslögum blandast saman,
loftrými hans eykst og yfirborðsvatn sígur
auðveldlega niður í hann. Tegundir eins og
stóráni grafa djúp og lóðrétt göng sem þær
nota í langan tíma. Ánamaðkar fóðra göng-
in með úrgangsefnunum svo að þau falli
ekki saman. Sumar tegundir skila hluta af
saurnum upp á yfirborðið og má oft sjá
saurklepra við op ganganna. Magn ána-
maðkasaurs á yfirborði jarðvegs getur
verið nokkuð breytilegt, eða allt frá 1 upp í
250 tonn/ha á ári í graslendi í Mið-Evrópu
eða nokkurra sentímetra þykkt lag ef úr því
væri jafnað. Magnið er háð fjölda,
tegundasamsetningu ánamaðka og lofts-
lagi (Lee 1985). I sænsku akurlendi hefur
magn ánamaðkasaurs á yfirborði jarðvegs
145