Náttúrufræðingurinn - 1995, Qupperneq 13

Nafngiftir
FRUMEFNANNA
JÓN K.F. GEIRSSON
Á hverjum degi notum við nöfn ýmissa
frumefna án þess að leiða hugann að
merkingu þeirra. Málmar á borð við ál,
járn og kopar fara um hendur okkar
daglega og margir bera skartgripi úr
silfri og gulli. Hví skyldu efnin bera
þessi nöfn en ekki einhver önnur? Hvað
um vetni, súrefni, klór eða fosfór?
Stundum eru skýringarnar nærtœkar en
oft eru þær óljósar og virðast eiga
rœtur aftur í grárri forneskju.
einni af bemskuminningum mínum
er ég á gangi með afa þegar hann
tekur upp blóm og spyr mig hvað
það heiti. Ekki vissi ég svarið.
Hvaða nafn gæfirðu því ef þú mættir nefna
það fyrstur manna? spurði hann þá. Þögn.
Ljónslappi auðvitað, sagði hann. Síðan
hefur mér alltaf verið ljóst að þessi jurt
gæti ekkert annað nafn haft.
Þetta litla atvik kemur mér stundum í
hug í tengslum við nöfn frumefnanna.
Hvemig urðu þessi nöfn til, hvað býr að
baki þeim? Hvað skyldi bærast innra með
vísindamanni sem telur sig hafa upp-
götvað nýtt frumefni og getur því komið
með tillögu að nafni þess? Hvert hvarflar
hugur hans, hvar leitar hann fanga?
Jón K.F. Geirsson (f. 1952) lauk fyrrihlutaprófi í
efnaverkfræði frá Háskóla fslands 1974 og doktors-
prófi í efnafræði frá Tækniháskólanum í Berlín 1981.
Hann var sérfræðingur hjá Raunvísindastofnun Há-
skólans 1981-83 og hefur verið dósent í lífrænni
efnafræði við Háskóla íslands frá 1983.
■ NÖFNIN FLOKKUÐ
I þessari grein verður fjallað um nöfn
frumefnanna og sagt frá rannsóknum mál-
vísindamanna, sagnfræðinga og náttúru-
vísindamanna á uppmna nafnanna. Til
hægðarauka hefur fmmefnunum verið
skipt í 10 flokka eftir því hvað virðist hafa
ráðið nafngiftunum. Hvorki er ástæða né
ávinningur að því að minnast sérstaklega á
hvert einstakt frumefni; þess í stað verður
fjallað um nokkur framefni úr hverjum
flokki og þau fmmefni valin sem ætla má
að séu þekktari en önnur. Þessir flokkar
eru sýndir í 1. töflu ásamt fjölda framefna
í hverjum flokki. í töflunni er frumefnun-
um raðað eftir upprana nafnanna, óháð því
hvenær þau fundust. Þó má oft finna sam-
ræmi milli „fundartíma“ og nafnavenju,
þ.e. svo virðist sem á tilteknum tímabilum
sögunnar hafi einhver ákveðin hefð ríkt
við nafngiftirnar. Elstu nafnavenjurnar
tengjast eiginleikum framefnisins sjálfs
eða einhvers efnasambands þess; t.d. virð-
ist gljái málma hafa ráðið miklu um nöfn
þeirra til foma. Yngri er sú venja að nefna
frumefni eftir vinnustað þess sem upp-
götvar, eða þá sú venja að heiðra frægan
vísindamann með því að nefna frumefni
eftir honum. Það er einnig dæmi um tíma-
bundna hefð að fimm frumefni af átta sem
nefnd eru eftir himintunglum fundust á 35
ára umbrotatímabili í stjörnufræði.
Það hefur alltaf verið réttur þess sem
uppgötvar nýtt frumefni að koma með
tillögu að nafni þess. I flestum tilvikum
Náttúrufræðingurinn 64 (4), bls. 243-254, 1995.
243