Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 20

5. FLOKKUR
9. mynd. I nafni frumefnisins tungsten
(wolfram) kemurfram að það var upphaf-
lega einangrað úr málmgrýti sem hefur
mjög mikla eðlisþyngd. Teikn. Lúðvík
Kalmar Víðisson.
(K2C03). Þegar Davy gaf öðrum málm-
inum enska nafnið potassium lét hann
þennan uppruna koma fram, endingin -íum
táknar málm. Efnafræðilega styttingin er
K og á Norðurlöndum og í hinum þýsku-
mælandi heimi heitir frumefnið kalíum;
það nafn er talið koma úr arabísku, þ.e. úr
Al-quali = aska („al“ er ákveðinn greinir).
Seinni málminn sem Davy einangraði
nefndi hann sódíum; upprunann má rekja
til sóda (Na2C03). Nafnið natríum fyrir
þennan sama málm er dregið af orðinu
natron en það orð hefur verið notað í
Evrópu a.m.k. frá 15. öld um alkalisölt
eins og matarsóda (NaHC03).
I þessum flokki er einnig frumefni
númer 74: Wolfram/tungsten. Sænskur
efnafræðingur, C.W. Scheele, einangraði
oxíð þessa frumefnis úr málmgrýti árið
1781. Málmgrýtið, sem nú heitir scheelít
(CaW04) og hefur mikla eðlisþyngd, var á
þeim tíma nefnt „tungsten“ upp á sænsku
sem þýðir einfaldlega þungur steinn (tung
sten). Enskumælandi fólk notar tungsten
yfir þetta frumefni, en alþjóðasamtök
efnafræðinga mæla hins vegar með orðinu
wolfram og af því orði er efnafræðilegt
tákn frumefnisins dregið (W).
Landfræðileg nöfn tengd málmgrýti
I þessum flokki eru tíu frumefni: erbíum,
hólmíum, kadmíum, magnesíum, mangan,
strontíum, terbíum, thulíum, ytterbíum og
yttríum.
Meirihluti nafna í þessum flokki tengist
Norðurlöndunum, sérstaklega Svíþjóð.
Árið 1794 var finnskur efnafræðingur, J.
Gadolin að nafni, að rannsaka málmgrýti
sem þá hafði nýlega fundist í grjótnámu
við þorpið Yttersby, í nágrenni Stokk-
hólms. Ur málmgrýtinu einangraði Gad-
olin oxíð sem hann taldi vera oxíð af einu
einstöku nýju frumefni, sem var nefnt
yttría. Raunar er hér um að ræða blöndu af
málmoxíðum níu frumefna og eru sum
þeirra í mjög litlu magni. Þessi frumefni
voru einangruð á árunum 1843-1886 og
segja má að þorpið Yttersby hafi þá farið
rækilega inn í veraldarsöguna, en nafn
þorpsins er að finna í eftirfarandi frum-
efnum: erbíum, terbíum, ytterbíum og
yttríum. I yttría fundust auk þess frum-
efnin hólmíum, nefnt eftir Stokkhólmi, og
thúlíum, nefnt eftir Thule; einnig scand-
íum í 6. flokki og gadólíníum í 4. flokki,
síðastnefnda nafnið til heiðurs fyrrnefnd-
um finnskum efnafræðingi.
■ 6. FLOKKUR
Landfræðileg nöfn tengd
heimkynnum eða vinnustað
UPPGÖTVARANS
Þessi flokkur telur eftirfarandi þrettán
frumefni: ameríkíum, berkelíum, evróp-
íum, fransíum, gallíum, germaníum, hafn-
íum, kaliforníum, lutetíum, póloníum,
rheníum, rúþeníum og scandíum.
I lok 19. aldar ruddi ný nafnavenja sér til
rúms, þ.e. nöfn fmmefna voru dregin af
heimkynnum eða vinnustað þess (þeirra)
sem uppgötvaði frumefnið. Norræn dæmi
um þetta eru frumefnin hafníum (Kaup-
mannahöfn á latínu), sem vísindamenn við
Bohrstofnunina í Kaupmannahöfn upp-
götvuðu, og frumefnið scandíum sem
250