Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 23

og endingunni -on var bætt við til sam-
ræmis við argon. Síðasta eðalgasið sem
fannst á eftir Kr og Ne var xenon, og er
nafnið leitt af gríska orðinu xenos =
undarlegur; endingin -on einnig hér til
samræmis. Til er orðaleikur á þá leið að
„það hafi greinilega dulist (krypton)
einhver ný (neon) og undarleg (xenon)
frumefni í andrúmsloftinu".
Hjónin Marie og Pierre Curie unnu
tvímælalaust mikið brautryðjendastarf í
tengslum við geislavirkni. Sjálft orðið
geislavirkni (radioactivity) var smíðað af
Marie Curie og birtist fyrst í grein eftir
hana árið 1898. Þau hjón uppgötvuðu
geislavirka málminn radíum; nafnið kem-
ur frá latneska orðinu radius sem þýðir
geisli. Önnur geislavirk frumefni sem
draga nafn sitt af gríska eða latneska
orðinu fyrir geisla eru aktiníum (úr
grísku: aktinos = geisli), radon (úr latínu:
radius = geisli) og protaktiníum. Protos á
grísku þýðir fyrstur eða fremstur og
nafnið vísar til þess að prótaktiníum er
undanfari frumefnisins aktiníum í geisla-
virku niðurbroti á úransamsætunni 235U.
Til gamans má geta þess að við geisla-
virkt niðurbrot á 238U myndast skamm-
lífari samsæta af prótaktiníum og fyrsta
uppástunga að nafni var brevíum, enda
uppgötvaðist skammlífari samsætan fyrst.
10. FLOKKUR
Nöfn tengd persónum
I þessum flokki eru tólf frumefni: curíum,
einsteiníum, fermíum, lawrencíum,
mendelevíum og nobelíum. Auk þess
kerfisbundnu nöfnin uriq (nr. 104), unp
(nr. 105), unh (nr. 106), uns (nr. 107), uno
(nr. 108) og une (nr. 109).
Eins og áður segir hefur það alltaf verið
réttur þess sem uppgötvar frumefnið að
nefna það, þótt ekki hafi í öllum tilvikum
verið farið eftir þeirri tillögu. í umfjöllun
um þennan flokk er ástæða til að nefna
eitt atriði sem er sameiginlegt þeim
vísindamönnum sem hafa uppgötvað
frumefni: Enginn þeirra hefur stungið upp
11. mynd. Pólski eðlis- og efnafrœðingur-
inn Marie Curie (1867-1934) hlaut
Nóbelsverðlaun í eðlisfrœði 1903 og í efna-
fræði 1911. Hún uppgötvaði m.a. frumefni
nr. 84 og nefndi það póloníum eftir föður-
landi sínu Póllandi. Síðar var frumefni nr.
96 nefnt curíum til heiðurs henni og
frönskum eiginmanni hennar, Pierre Curie
(1859—1906). Mynd The Bettmann Archive.
á sínu eigin (ættar)nafni sem nafni á frum-
efni. Raunar eru fá frumefni nefnd eftir
persónum, en árið 1944 byrjuðu kjarneðlis-
fræðingar að kenna ný frumefni við gengna
efnafræðinga og eðlisfræðinga. Fyrsta
skrefið í þessa átt var að nefna frumefni nr.
96 curíum til heiðurs Marie og Pierre Curie
vegna hins mikla brautryðjendastarfs þeirra
í tengslum við geislavirkni. Fleiri frumefni
fylgdu í kjölfarið og nöfn þeirra ættu að
skýra sig sjálf.
Alþjóðasamband efnafræðinga (IUPAC)
tók síðast afstöðu til nafna frumefna árið
1970 þegar samþykkt var að nota mendel-
evíum (Md) um frumefni nr. 101, nobelíum
(No) um frumefni nr. 102 og lawrencíum
(Lr) um frumefni nr. 103. Frumefnið
nobelíum er raunar kennt við Nóbel-
stofnunina í Stokkhólmi. Innan vísinda-
samfélagsins ríkir hins vegar ekki ennþá
eining um nöfn frumefna nr. 104-109 og
árið 1977 lagði IUPAC því til að fyrir þessi
frumefni yrðu notuð til bráðabirgða kerfis-
bundin nöfn byggð á talnarununni 0-nil, 1-
un, 2-bi, 3-tri, 4-quad, 5-pent, 6-hex, 7-
253