Samvinnan - 01.06.1944, Side 4

SAMVINNAN
5. HEFTI
Nú liðu þrjátíu ár, frá 1874 til 1904. Stjórn Dana
neitaði öllum málaleitunum íslendinga um aukna
heimastjórn. Alþingi reyndi hvað eftir annað, undir
forustu Benedikts Sveinssonar sýslumanns, föður Ein-
ars skálds Benediktssonar, að fá stjórnina flutta inn í
landið. En það var líkt og að berja harðan klettinn.
Mikinn hluta þessa tímabils sat að völdum í Dan-
mörku einræðisstjórn, sem virti vilja dönsku þjóðar-
innar jafn lítið og óskir íslendinga.
En þó að sjálfstjórrí íslendinga, sem þjóðin hlaut
1874, væri ærið takmörkuð, þá brá nú svo við, að stór-
felld breyting varð á högum þjóðarinnar. Hvarvetna í
landinu byrjuðu margháttaðar framfarir, og íslend-
ingar eignuðust marga þýðingarmikla brautryðjendur
á nálega öllum sviðum þjóðlífsins. Það var eins og
forusta landsmannanna sjálfra um þjóðmálin hefði
sömu áhrif á lífshætti fólks í landinu og sunnanblær
og regn á gróðurinn á heitum vordögum.
Um og eftir aldamótin 1900 hófst ný vakningaralda
í landinu, sem náði þegar í byrjun til fleiri manna
heldur en hin fyrsta þjóðernishrifning eftir 1830, enda
voru nú ástæður allt aðrar og betri til þjóðlegrar
sóknar. Þá voru uppi með íslendingum mörg góðskáld
svo sem Einar Benediktsson, Hannes Hafstein, Guð-
mundur Guðmundsson, Guðmundur Friðjónsson, Guð-
mundur Magnússon, Sigurður Jónsson á Arnarvatni,
Stephan G. Stephansson og Þorsteinn Erlingsson auk
margra annarra minna kunnra, sem allir ortu þjóðleg
hvatningarljóð. Einar Benediktsson og Þorbjörg
Sveinsdóttir föðursystir hans tóku upp íslenzkan fána,
Hvítbláinn, sem fékk þegar mikið fylgi. Lítill hópur
ungra áhugamanna, er nefndu sig landvarnaflokk,
gerðu harðar -kröfur um að stjórn íslenzkra mála yrði
flutt frá Danmörku til íslands. Árið 1905 skildu Norð-
menn við Svía. Sá atburður hafði geysimikil áhrif á
íslenzku þjóðina, því að nú fóru hinir framsýnustu
menn að eygja þann möguleika, að ísland gæti skilið
við Danmörku og orðið þjóðveldi að nýju. Guðmund-
ur Hannesson, þá læknir á Akureyri, ritaði bækling
um þetta efni, er hann nefndi Afturelding. Leitaðist
hann við að leiða rök að því, að íslendingar gætu
skilið við Dani og haft efni og andlegan mátt til að
mynda sjálfstætt og óháð ríki. En í skilnaðarmálinu
munaði mest um ungmennafélögin. Sú hreyfing barst
frá Noregi, og var Jóhannes Jósefsson, sem síðar reisti
Hótel Borg, forgöngumaður um stofnun fyrsta félags-
ins á Akureyri. Ungmennafélögin settu sér það mark-
mið að endurvekja frelsisþrá þjóðarinnar, rækta fólk-
ið og landið, klæða fjöllin og hinar miklu auðnir í
byggðum landsins skógi eins og verið hafði í fornöld,
og breyta á hliðstæðan hátt lífskjörum og menningu
fólksins. Hér var stefnt hátt, og um sumt hærra en
auðvelt var að framkvæma. En æskan í landinu var
móttækileg fyrir háar hugsjónir og ungmennafélags-
hreyfingin barst, ef svo má segja, eins og eldur í sinu
um land allt, jafnt um sveitir, kauptún og kaupstaði.
Þá um stund voru öflugustu félögin í Reykjavík og á
Akureyri. En þegar tímar liðu fram, áttu ungmenna-
félögin erfitt uppdráttar í stærri bæjunum en hafa
haldið áhrifum og góðu gengi í flestum sveitum lands-
ins. Fánahreyfingin, skilnaðarhreyfingin og hin víð-
tæka þjóðlega vakning varð fyrst almenn og voldug í
landinu við starfsemi ungmennafélaganna. En mitt í
þessari þjóðlegu hrifningu hafði gerzt sá sögulegi at-
burður, að Danir höfð sætt sig við að stjórn íslenzkra
mála flyttist frá Kaupmannahöfn til Reykjavíkur.
Varð sá atburður í ársbyrjun 1904. Skáldið og stjórn-
málamaðurinn Hannes Hafstein varð fyrstur íslend-
inga ráðherra fyrir sína þjóð. Sópaði mikið að honum
í þeim sessi. Hann var glæsimenni mikið, gott skáld,
djarfur hugsjónamaður, en þó varfærinn. Stýrði hann
landinu um fjögra ára skeið með miklum skörungs-
skap. Þótti nú mjög bregða við, þegar íslenzkur hús-
bóndi var á heimilinu til samstarfs við Alþingi og
þjóðina alla. Urðu nú framfarir í landinu miklu stór-
stígari heldur en áður voru dæmi til, og hefir sú þró-
un haldið áfram síðan þessi breyting varð á högum
þjóðarinnar.
Stj órnskipunarmálið var ekki útkljáð með því, þó
að íslenzkur ráðherra starfaði nú með íslenzku
stjórnarráði í Reykjavík. Enn var eftir að ákveða af-
stöðu íslánds til Danmerkur. Haustið 1908 var kosið
hér á landi um það, hvort íslenzka þjóðin vildi gera
eins konar Nýja sáttmála um að ísland væri frjálst
land í veldi Danakonungs. Mikill meirihluti þjóðar-
innar reis öndverður gegn þessari tillögu. Því að nú
hafði vaknað sú von í hugum æskunnar og margra
hinna eldri manna, að íslendingar gætu skilið til fulls
við Dani og endurreist þjóðveldið. Var tilboð Dana
fellt með miklum atkvæðamun. Sjálfstæðismálið var
nú komið á nýtt stig. íslendingar sættu sig ekki við
neitt lægra takmark en að rjúfa öll stjórnarfars-
leg sambönd við Danmörku. En Danir tóku öllum þess
háttar málaleitunum þverlega fyrst um sinn. Leið svo
til loka ófriðarins mikla. Þegar sýnilegt var í ársbyrj-
un 1918, að Þjóðverjar myndu verða undir í styrjöld-
inni, þótti dönskum stjórnmálamönnum sennilegt, að
Danir gætu endurheimt hin dönsku héruð í Suður-
jótlandi, sem Þjóðverjar höfðu af þeim tekið 1864. En
framsýnum Dönum var það ljóst, að ef þeir ættu að
endurheimta Suðurjótland á friðarráðstefnunni, af
því að fólkið, sem þar bjó, vildi vera danskt, þá stóðu
þeir illa að vígi með sókn þess máls, ef þeir ættu í
styrjöld við íslendinga og héldu fyrir þeim því frelsi
136