Samvinnan - 01.06.1944, Page 8

SAMVINNAN
5.-6. HEFTI
konungdómsins hér á landi verið véfengdur, með gild-
um rökum. En stöðu ríkisstjóra fylgdi engin forusta í
baráttumálum, og var þess vegna búizt við, að per-
sónulegar skoðanir hans um þau málefni, myndu
aldrei koma að sök.
Fáum dögum eftir að Sveinn Björnsson var kosinn
ríkisstjóri breyttist hernaðaraðstaðan úti í löndum.
Þjóðverjar réðust á Rússa. Bretar töldu sig þurfa að
draga setulið sitt frá íslandi vegna annarra hernaðar-
þarfa. Bandaríkin voru fús að veita íslandi hervernd,
meðan stríðið stóð. Var um þetta samið af ríkisstjórn
og Alþingi við stjórn Bandaríkjanna. En um leið hétu
Bretar og Bandaríkjamenn að hverfa með allan her-
afla sinn frá íslandi eftir að friður hefði komizt á, og
auk þess að veita íslendingum brautargengi við frið-
arsamningana til að tryggja sjálfstæði og frelsi þjóð-
arinnar.
Næsta vor, 1942, hafði ósátt mikil komið upp milli
þjóðstjórnarflokkanna. Fór Sjálfstæðisflokkurinn
einn með völd þá um sumarið, með hlutleysi, ef ekki
stuðningi, beggja verkamannaflokkanna. Var þá á-
kveðið af forustumönnum þessara flokka, að freista að
koma á fullkomnum skilnaði á því ári, og var hafinn
víðtækur undirbúningur í því efni. Framsóknarmenn
voru lítt hafðir í ráðum um þessar skyndiframkvæmd-
ir, en meginþorri þeirra flokksmanna var fús að styðja
skilnaðarhreyfingu, hvenær sem tækifæri byðist. En
þá blandaði stjórn Bandaríkjanna sér í málið, og
lagði mikla áherzlu á, að skilnaður færi ekki fram fyrr
en eftir árslok 1943. Töldu forráðamenn Bandaríkj-
anna, að þar sem her væri hér frá þeirra landi, myndi
stjórninni í Washington um kennt, af talsmönnum
öxulríkjanna, ef ekki væri alþjóðaviðurkenning um að
sáttmálanum milli íslands og Danmerkur væri full-
lokið. Varð það nú samráð nálega allra þingmanna að
fresta framkvæmd skilnaðarins, þar til á árinu 1944,
þar sem Bandaríkin gáfu þá fyrirheit um fullan
stuðning og viðurkenningu. Alþingi gerði, sumarið
1942 þá breytingu á stjórnarskránni, að ráðstafa
mætti hinu æðsta valdi með heimflutningi til íslands
og einfaldri ályktun Alþingis, ef sú framkvæmd væri
jafnframt samþykkt af meirihluta allra kjósenda í
landinu.
Nýkosið Alþingi samþykkti þessa breytingu haustið
1943, og litlu síðar undirritaði ríkisstjóri þessa stjórn-
arskrá. Var þar með loku skotið fyrir, að konungs-
valdið yrði flutt heim og ráðstafað með þjóðfundi, en
fram að þessum tíma var sú leið fær. Nefnd átta
manna, tveir úr hverjum þingflokki, starfaði nú að
undirbúningi skilnaðarmálsins. Urðu allir nefndar-
menn ásáttir um vinnubrögðin við skilnaðinn og lýð-
veldismyndunina, og gáfu út sameiginlegt álit um
þetta efni um vorið 1943. Þegar kom fram á sumarið
og haustið, breyttist aðstaða Alþýðuflokksins, og leit
svo út um alllangt skeið, að sá flokkur myndi ekki eiga
til fulls samleið með hinum flokkunum, ef framkvæma
skyldi skilnaðinn 1944.
En áður en hér var komið sögu, gerðist sá atburður,
sumarið 1942, áður en kunnugt var um mótstöðu
Bandaríkjanna, að rúmlega 60 kunnir embættis- og
lærdómsmenri, sem dvalizt höfðu um lengri eða
skemmri tíma við nám í Danmörku, rituðu Alþingi
mótmælabréf gegn því að framkvæma skilnað eins og
þá stóð á. Þótti þetta miður vel til fundið, þar sem
hinir löglegu aðilar, sem bar að koma fram fyrir
h'önd þjóðarinnar, stóðu mitt í erfiðri baráttu um
lokasigur í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar. Síðan leið
eitt ár, eða til haustsins 1943, þegar Alþingi var, í sam-
bandi við óskir þjóðarinnar, að taka málið að nýju til
meðferðar. Gerðust þá þau tíöindi, að flestir hinir
fyrri mótmælendur tóku nú til hinnar fyrri iðju. Risu
þeir nú gegn skilnaöi og birtu opinberlega ávörp í þá
átt frá 270 mönnum. Voru í þeim hópi um 50 læknar,
sem annars blanda sér að jafnaði í minnsta lagi í um-
ræður um lausn félagsmála. Mótstaða Alþýðuflokks-
ins efldist í bili við þennan liðsauka frá meira og
minna dugandi fólki, sem blandaði æsku-endur-
miningum sínum frá Danmerkurveru saman við
sögulega þróun og óhjákvæmilegar ályktanir þjak-
aðrar þjóðar um frelsi og sjálfstæðismál sín. Varð því
ekki neitað, að þessar tvöföldu undirskriftir voru eins
konar lífrænt áframhald af iðju konungkjörinna
þingmanna ,sem töldu sig þurfa að taka nokkurt tillit
til Dana, um leið og þeir störfuðu að málum sinnar
eigin þjóðar. Hitt mátti öllum vera auðskilið, að þar
sem vitað var, að ráðamenn Dana og þá ekki sízt
konungur voru mjög ófúsir að láta hið pólitíska sam-
band rofna milli íslands og Danmerkur, myndu telja
sérstöðu nokkurra embættismanna og eins af pólitísku
flokkunum, verulegan stuðning, þegar til mótstöðu
kæmi gegn „fullu frelsi“ íslendinga.
Alþingi var kallað saman í ársbyrjun 1944 til að
leggja smiðshöggið á undirbúning skilnaðarins. Voru
tveir stærstu flokkarnir, Framsókn og Sjálfstæðis-
menn, einhuga um málið. Kommúnistar studdu mál-
ið á yfirborðinu, því að hagsmunum þeirra flokks
var bezt borgið með því að ísland væri ekki í sér-
stökum tengslum við Norðurlönd. En þar sem Alþýðu-
flokkurinn hafði sérstöðu og ýmsir af ráðamönnum
hans vildu ekki að til skilnaðar kæmi fyrr en sam-
komulag við konúng væri þrautreynt með persónu-
legri málamiðlun, þá urðu miklir erfiðleikar út af
innbyrðis samkeppni og afbrýðisemi verkamanna-
flokkanna. Leit svo út um tíma, að varla tækist að
140