Samvinnan - 01.06.1944, Qupperneq 9

5. HEFTI
SAMVINNAN
fá nema annanhvorn þeirra til að vera samferða
Framsókn og Sjálfstæðismönnum um hina fyrir-
fram ákveðnu lausn skilnaðarmálsins.
Meðan þessu fór fram gerðist mjög óvæntur og
mjög óþægilegur atburður. Sveinn Björnsson sendi
út til útvarps og blaða persónulegar tillögur.um
framkvæmd skilnaðarmálsins, þar sem ekki var
byggt á landslögum, og benti á leiðir, sem hefðu
leitt til sundrungar og ófyrirsjáanlegra tafa varðandi
stofnun þjóðveldis á íslandi. í hirðisbréfi þessu sneri
Sveinn Björnsson sér til borgaranna í landinu, og
lagði til, að Alþingi hætti að sinna sjálfstæðismálinu.
í stað þess yrði efnt til þjóðfundar í landinu og
skilnaðarmálið tekið þar til meðferðar.
Bréf Sveins Björnssonar var til mikillar tafar um
meðferð málsins, en þingið stóð sem einn maður um
hina lögskipuðu skilnaðarleið. Bréfi ríkisstjórans var
svarað í kurteisu en mjög rökföstu bréfi, en þess vel
gætt, að láta engan kala eða beizkju koma fram í
svari Alþingis. Þingmenn voru mjög undrandi á
þessari framkomu ríkisstjórans, þar sem hann var
annars kunnur að mikilli gætni og varúð um mála-
fylgjur. Við meðferð stjórnarskrárinnar var tekið af
forseta neitunarvald um löggjöf Alþingis. Það var
bending til ríkisstjóra, ef hann yrði kosinn forseti,
að honum hefði nokkuð fatast starfsaðferðin, þó að
hann yrði að öðru leyti fremur látinn njóta langrar
þjónustu í þágu þjóðarinnar en gjalda þessa undar-
lega fráviks frá eðlilegri stjórnarleið.
Að lokum kom þó þar, að Alþingi hafði sigrazt á
öllum þessum erfiðleikum og samþykkti stjórnar-
skrána og skilnað við Danmörku einum rómi. Þótti
Alþingi vaxa af framgöngu sinni í þessu máli, þó að
margt annað gengi miður en skyldi. Leið nú fram til
þess tíma eftir 20. maí, að bera skyldi skilnaðartil-
löguna og stjórnarlögin undir alla kjósendur í land-
inu. Var samhugur mikill um málið, eins og síðar kom
í ljós. En þegar rétt var komið að þjóðaratkvæða-
greiðslunni, sendi Kristján X. ríkisstjórn íslands og
þjóðinni allri boðskap sinn, og var hann í stuttu máli
eins konar smámynd af stjórnarviðhorfi norskra og
danskra valdhafa um sjö alda skeið. Tilkynningin var
í gömlum einvaldastíl. Þótti konungi furðu sæta, að
íslendingar skyldu vilja stofna þjóðveldi, taldi þjóð-
ina ekki hafa rétt til þess og lést ekki vilja beygja sig
fyrir niðurstöðum atkvæðagreiðslunnar, ef hún gengi
móti konungsvaldinu. Ríkisstjórn og Alþingi svaraði
orðsendingu konungs með fullkominni einurð og kurt-
eisi. Var lýst yfir, að þjóðin teldi sig hafa rétt til að
ráðstafa sínum eigin málum, eftir því sem henni þætti
henta. Bréf konungs. gerði skilnaðarhreyfingunni mik-
ið gagn. Helztu andmælendur skilnaðarins höfðu talið
helztu ástæðuna til frestunar málsins, að þeir vildu að
rætt yrði við konung og tekið tillit til óska hans áður
en lokasamþykkt yrði gerð. Nú sást á orðsendingu kon-
ungs, að í honum bjó andi Stór-Dana, sem íslendingar
höfðu kynnst öldum saman. Varð þjóðin nú enn sann-
færðari heldur en nokkru sinni fyrr um að skilnaður
væri bæði réttlátur og óhjákvæmilegur.
Atkvæðagreiðslan hófst skömmu eftir að konungs-
bréfið hafði haft sín áhrif. Var þátttakan hin glæsi-
legasta. í yfir eitt hundrað hreppum neytti hver ein-
asti atkvæðisbær maður kosningarréttar síns. í sum-
um sveitahreppum var áhuginn svo mikill, að allir
höfðu kosið um miðjan dag. Úrslitin voru jafnótt til-
kynnt í útvarpinu. Hinn mikli og einlægi frelsisvilji
þjóðarinnar, sem kom strax í ljós, þar sem skilyrði
voru erfiðust til kjörsóknar, hafði eggjandi og örvandi
áhrif á þéttbýlið, sem fór hægar af stað. En þar kom
að lokum, að kosningin í landinu yfirleitt varð svo
glæsileg, að hennar mun lengi minnst í annálum
frjálsra þjóða. Yfir 98% af kjósendum tóku þátt í
kosningunni. Yfir 70 þús. kjósendur hétu lýðveldinu
fylgi sínu, en rúmlega 300 voru á móti. Hafði þjóðin
þannig sýnt vilja sinn svo að ekki var hægt um að vill-
ast.
Erlendis varð hin mikla þátttaka þjóðarinnar í
frelsissókninni landinu til mikils sóma. Stjórnir
Bandaríkjanna og Bretlands sendu þjóðinni einlægar
árnaðaróskir, sem jafngiltu fullri viðurkenningu.
Sænsk blöð tóku í fyrstu þurrlega á málinu, enda voru
mikil tengsl milli konungsætta Svía og Dana. En þetta
breyttist þegar bert varð, að bæði engilsaxnesku stór-
veldin sýndu íslendingum óskoraðan velvilja í frelsis-
málinu. Þjóðþing Bandaríkja samþykkti í báðum
deildum heillaóskir til handa hinu unga þjóðveldi.
Roosevelt ákvað að láta sendiherra sinn á íslandi
vera „ambassador“ meðan stóð á hátíðinni. En am-
bassador er tignarheiti þeirra sendimanna, sem fara
með umboð hjá stórveldum. Stjórn Breta og stjórn
Norðmanna í London gerðu sína sendihera líka að
ambassadorum um hátíðadagana. Svíar og Frakkar
gáfu fulltrúum sínum hækkuð tignarheiti við hátíða-
höldin. Stjórn Rússlands lét engin merki koma í ljós
um að hún vildi að svo stöddu viðurkenna þjóðveldið,
en sú viðurkenning kemur þá fram í verki, ef Rússar
halda áfram að hafa hér sendisveit.
Sambandsslitin fóru fram á Lögbergi 17. júní. Var
þar haldin messa og þingfundur undir beru lofti.
Lýsti forseti Alþingis yfir, að hin nýja stjórnarskrá
lýðveldisins væri gengin í gildi. Veður var óhagstætt
á Suðurlandi þennan morgun, allhvass sunnanvindur
141