Samvinnan - 01.06.1944, Page 11

5.-6. HEFTI
SAMVINNAN
ÞÓRIR BALDVIÍÍSSOJÍ:
Endurreisn íslenzkra sveitabæja
Fyrstu hús landnámsmanna voru skálar eða lang-
hús af einfaldri gerð, lítt eða ekki sundur hólfuð hjá
alþýðu manna. Allmikið timbur var í húsum þessum,
sérstaklega hjá efnamönnum og höfðingjum. Þegar
siglingum fækkaði, varð þó torfið og grjótið alls ráð-
andi og hið náttúrlega húsaefni, og hefur það haldizt
fram á okkar daga. Smátt og smátt varð skipulagið
margbrotnara. Skálinn eða langhúsið var þá hólfað
sundur í fleiri húseiningar, svo sem stofu, skála, eldhús
búr og forstofu eða bæjardyr. Síðar kom baðstofan,
lítið hús, sem notað var til gufubaða og stóð þar ofn
úr hlöðnu grjóti. Baðstofan var jafnan inn af bæjar-
dyrum og var hún úthús við bakhlið langhússins.
Innanþiljur bæjarhúsanna voru af skornum
skammti, eins og áður er sagt, og oft alls engar. Timb-
ur var dýrt og torfengið nema á rekajörðum, en tæki
til vinnslu fábreytt og seinvirk. Hins vegar var ekki
óalgengt að stofur á myndarlegri heimilum væru
tjaldaðar voðum, og hélzt sá siður lengi við ýmis tæki-
færi.
Eftir því sem tímar liðu stækkaði bærinn smátt
og smátt. í stað eins langhúss komu fleiri húsaraðir
hlið við hlið, oftast með sameiginlegum torfvegg milli
húsa. Frá bæjardyrum lágu þá göng inn í bæinn,
þvert í gegnum húsin, en innsta húsiö var jafnan
baðstofan, sem fljótlega hætti að gegna sínu upp-
haflega hlutverki og farið var að nota til íbúðar. Var
sú breyting komin á þegar á Sturlungaöld. Guðmund-
ur Hannesson, prófessor, sem ritað hefur mjög ýtar-
lega um húsagerð á íslandi í hinni nýju Iðnsögu ís-
lands, telur líklegt, að konur hafi fyrst flúið til bað-
stofu með ungbörn sín, þegar kalt var í framhýsum,
en baðstofan lítil, veggir þykkir og skjólgóðir og jafn-
vel hægt að hita hana með baðofninum í viðlögum.
Hitunartæki þetta hvarf þó fljótt úr baðstofunni,
eftir að farið var að nota hana til íbúðar, hvað sem
valdið hefur. Þessar breytingar á húsaskipan hafa
að sjálfsögðu tekið mjög langan tíma, og langt fram
eftir öldum, jafnvel fram á síðustu tíma, hefur fornt
bæjarskipulag verið við lýði hér og þar.
Skálabæirnir, þar sem eitt eða fleiri langhús lágu
hlið við hlið samhliða bæjarhlaði, er það bæjaskipu-
lag, sem á lengsta sögu í sveitum á íslandi. Miklu
yngri eru burstabæimir, þar sem húsin sneru stafn-
þilum fram á hlaðið. Á Suðurlandi varð það með þeim
hætti, að öllum bæjarhúsum var nú snúið þvert við
hlaði, en torfstafnar breyttust í stafnþil. Torfveggir
milli húsa héldust þó eftir sem áður. •— Á Norður-
Sunnlenzkur bœr
landi var það hins vegar aðeins fremsta langhúsið,
sem liðaðist sundur í þrjú til fjögur stutt hús, og
sneri hvert þeirra stafnþili fram á hlað, en húsin
að baki voru óhreyfð.
Þessar breytingar virðast ekki vera orðnar algeng-
ar fyrr en komið er alllangt fram á 18. Telur
Guðmundur Hannesson ekki ólíklegt, að þær hafi
komið jafnframt auknum og fjölbreyttari timbur-
flutningi, glergluggum og bættum smíðaáhöldum.
Stafnþilin juku mjög á fegurð bæjanna og þeir
urðu betri og bjartari. Áður hafði tíðkazt að hafa lítið
og lágt stafnþil um bæjardyr, en nú kom röð stafnþila
og myndarlegra bæjarbursta, en veggjakampar milli
þila voru oft skreyttir með burnirótartoppum, sem
virtust dafna þar vel.
143