Samvinnan - 01.08.1969, Blaðsíða 38

Hvað er það sem gerir venjulegar íslenzk-
ar smásögur svo ósennilegar í augum ensku-
mælandi lesenda á Vesturlöndum?
Þetta efni er mjög tímabært nú, þegar
enska er að verða útbreiddasta tungumál
heimsins, þegar hinn vestræni heimur hefur
vaxandi áhuga á að vita meira um ísland
og höfundar, sem finna sárt til hins þrönga
markaðar fyrir smásögur hérlendis, hafa
hug á að bæta sér upp rýrar tekjur með
því að hreppa þær tiltölulega háu greiðslur
sem í boði eru fyrir þýddar smásögur og
skáldsögur.
Þó ég hafi verið íslenzkur þegn hálfa
ævina, er ég fædd erlendis og hef sem
höfundur orðið að leita fyrir mér á vest-
rænum mörkuðum, auk þess sem ég hef á
liðnu ári lesið um 40 íslenzkar smásögur
fyrir tímaritið „65°“ (Sixty-five Degrees),
Amalía Líndal:
Fjörefnaskortur
íslenzkra
smásagna
sem ég ritstýri, með það fyrir augum að
birta beztu sögurnar þar. Þessi reynsla hef-
ur stuðlað að því, að ég gæti gert mér grein
fyrir, hverskonar sögur íslenzkir höfundar
semja og aðrir íslendingar lesa, og hvers-
konar annmarkar það eru sem gera sög-
urnar svo torseldar á vestrænum mörkuð-
um. Óhætt er að fullyrða að markaðurinn
sé fyrir hendi, en hversvegna vekja sög-
urnar ekki áhuga?
Nefna má nokkur áberandi sameiginleg
einkenni: Sögupersónurnar virðast vera hlut-
lausar gagnvart ögrunum lífsins — þær eru
á valdi forlaganna og láta reka á reiðan-
um; þær geta tekið minniháttar ákvarðanir,
en virðast ekki vera sér meðvitandi um
stærra samhengi eða mynstur, nema í sjón-
rænum skilningi. Persónurnar hafa kæki
fremur en persónuleika, og þær þróast ekki.
Sögurnar eru fagurlega skrifaðar, en efnis-
litlar. Úrlausnir vandamála velta á örlögun-
um eða duttlungum söguhetjunnar, en ekki
á viljastyrk hennar eða framtaki.
En þar sem skáldskapur speglar manninn,
og maðurinn er afkvæmi umhverfisins, þá
er nauðsynlegt að velta fyrir sér umhverf-
inu og þeirri mannshugsjón sem átt hefur
mestri aðdáun að fagna á liðnum öldum.
Mannshugsjónin birtist í hinum hljóðláta,
alvörugefna, heilsteypta, seiga og sögufróða
einstaklingi, sem átti styrk sinn fremur í
þrautseigju og sjálfsbjargarhvöt en sköpun-
arvilja, í sjálfselsku fremur en innsæi, og
var svo háður tilviljun og höfuðskepnum,
að hann leit á forlögin sem blóraböggul
allra sinna mistaka.
Úr þessu umhverfi komu höfundar sem
enn dýrka þessa mannshugsjón og sníða
söguhetjur sínar ómeðvitað eftir henni.
Munurinn er bara sá, að í nútímalífi hafa
aðstæðurnar breytzt og hinni hörðu lífsbar-
áttu er lokið; þrautirnar eru ekki lengur
líkamlegar, og söguhetjan sem var aðdáun-
arverð fyrr á tímum verður þunglamaleg,
hugmyndasnauð, hlutlaus, gersneydd kímni
og leiðinleg í nútímalegu umhverfi. Ein-
angrunin, sem þá ríkti og gerði einstakling-
inn að miðdepli síns eigin litla heims, og
land hans að öllum heiminum, hefur vikið
fyrir alþjóðasamskiptum og allskyns nýjum
innbyrðis samböndum, og af þeim leiðir að
hin þungbúna söguhetja verður óþroskuð,
yfirborðsleg, stirðbusaleg, sjálfhverf og fuil-
komlega ógeðfelld, nema kannski í augum
íslendinga sem eru nákunnugir þessari
manngerð afþví hún er þeirra eigin manns-
hugsjón. Hinsvegar er vestrænn lesandi lík-
legur til að segja um þessa söguhetju:
Hversvegna lítur hann ekki í kringum sig?
Hversvegna hlustar hann ekki? Hversvegna
dregur hann ekki í efa réttmæti eigin
gerða, þegar hann lendir í erfiðleikum, í
stað þess að saka aðra um skilningsskort?
Og hversvegna gerir hann ekki eitthvað í
stað þess að buna útúr sér hástemmdum
orðaflaumi, andvarpa í sjálfsvorkunn og
hverfa útí vornóttina?
í þeim 40 sögum, sem ég las en gat ekki
notað í „65°“, voru meginveikleikarnir (í
augum vestræns lesanda) skortur söguhetj-
unnar á sjálfsgagnrýni og sjálfsskoðun,
skortur hennar á félagslegri meðvitund,
skortur á sönnum tilfinningum, afskipta-
leysi og skortur á innsæi og fjarsýni. Ef
þessir annmarkar eru svo augljósir einstakl-
ingi sem hefur búið hér á landi árum sam-
an, hljóta þeir að vera enn augljósari vest-
rænum ritstjórum sem aldrei hafa stigið
hér fæti.
Lífið er stundum rangsnúið, maðurinn er
veikburða og einatt afkáralegur, en íslenzka
söguhetjan sér aldrei að hún sé hlægileg
(með örfáum undantekningum, einsog t. d.
hjá Gísla J. Ástþórssyni). „Hann vissi að
hann var ekki laus við að vera hlægileg-
ur —“ er setning sem tæplega mundi sjást
í íslenzkri sögu, eða þá: „honum fannst
jafnvel sjálfum orð sín vera margþvæld,
en hann vonaði að hún skildi hvað hann
átti við ...“ o. s. frv. í hæsta lagi fæst sögu-
hetjan til að viðurkenna, að hún kunni að
vera klaufaleg, og á þá venjulega við að
hún tali ekki nógu skáldlega, en að öðru
jöfnu er hún afbragð annarra manna, töfr-
andi og áhugaverður einstaklingur, fullkom-
lega ánægður með sjálfan sig, og það er
með einhverjum hætti „hitt fólkið“ eða for-
lögin sem gera honum lífið leitt og draga
úr honum allan mátt.
í einni sögunni tekur ungur maður elsk-
una sína út að ganga í skemmtigarði og
verður henni sárgramur afþví hún segir
ekki neitt. Ekkert í sögunni réttlætir gremju
unga mannsins, og hann gerir sér enga
grein fyrir því, að hann hefur ekki heldur
sagt aukatekið orð. Kannski var ætlunin að
sýna, að gremja unga mannsins ætti rætur
sínar í vandræðum hans þegar hann er
neyddur til að eiga frumkvæði að sam-
ræðum, en hvorki höfundurinn né sögu-
hetjan gefa það í skyn. Augljóslega telur
höfundurinn þetta vera eðlilega hegðun hjá
elskhuga, sem hefur ekki ennþá verið vísað
á bug, en er það svo? Með því að söguhetjan
reynir ekki að gera sér grein fyrir orsökum
gremju sinnar og höfundurinn leiðir engin
rök að henni, missum við áhugann á þess-
um lánlausa elskhuga, sem kann að vera
óframfærinn, og álítum hann einungis for-
dekraðan sérvitring. Hinsvegar var það
augljóslega ætlun höfundarins að gera sögu-
hetjuna geðfellda.
í annan-i sögu er hetjan að horfa útum
gluggann hjá sér. Gefin er ýtarleg lýsing á
sviðinu fyrir utan, iðandi af fólki, en það
vekur engan áhuga hjá söguhetjunni (hvers-
vegna?) né kallar fram spurningar eða
hugljómun, þó atriðið búi yfir miklum
möguleikum. Söguhetjan lætur sér nægja
að vera hlutlaus áhorfandi; um þátttöku er
alls ekki að ræða. Þessari stuttu lýsingu,
sem kölluð er smásaga, lýkur á því að sögu-
hetjan muldrar í barm sér „Svona er lifið“
um leið og hún skellir glugganum aftur;
jafnvel þessari einu athöfn „sögunnar“ er
ætlað það hlutverk eitt að vera áhrifamikið
niðurlag, en ekki táknræn útilokun lífsins.
Og jafnvel þó við gengjum útfrá því að
höfundurinn hafi verið sér meðvitandi u:n
hið táknræna í verknaðinum (hann verður
að sjá það, þó söguhetjan sjái það ekki),
þá er þessi eina yfirlýsing alls ekki full-
nægjandi forsenda sögu. Hversvegna lokar
hann lífið úti? Er það of skelfilegt? Of
kröfuhart? Leiðinlegt? Tilgangslaust? Marg-
brotið? Truflar það hann í hugsunum hans
eða vinnu? Og hvað er hann að gera?
38