Samvinnan - 01.08.1969, Blaðsíða 50

samvinna
Erlendur Einarsson:
íslenzk verzlun í vanda stödd
Við lítum gjai'nan aftur í tím-
ann þegar við reynum að virða
fyrir okkur þróun mála, meta
stöðuna á líðandi stund og spá
fram í tímann. Það er venjulega
hægt að læra af reynslunni, jafn-
vel á tímum hinna öru breyt-
inga.
íslenzk verzlun í dag er í
vanda stödd. Þróun í verzlunar-
málum hér á landi hefur verið
mjög neikvæð, þegar samanburð-
ur er gerður við nágrannalönd-
in. íslendingar ættu þó að hafa
réttan skilning á því, hvers virði
það er fyrir þjóðina að ráða
verzluninni og geta byggt hana
þannig upp, að hún geti verið
máttarstólpi í sköpun hagstæðrar
efnahagsþróunar.
Allt frá árinu 1602, e: Kristján
IV Danakonungur stofnaði
dönsku einokunarverzlunina á ís-
landi, og fram að síðustu alda-
mótum var verzlun landsmanna
að langmestu leyti í höndum út-
lendinga, sem hirtu stóran hag;i-
að af viðskiptunum og fluttu úr
landi.
Seinni hluta 19. aldar hefja ís-
lendingar fyrir alvöru verzlunar-
rekstur, og þegar kaupfélögin
koma til sögunnar fyrir og eftir
síðustu aldamót eykst mjög þátt-
taka landsmanna í verzluninni.
Fullyrða má, að vaxandi starf-
semi íslendinga í verzlunarmál-
um á þessum árum hafi verið
eitt af hinum þýðingarmestu
sporum til fjárhagslegs og stjórn-
máialegs sjálfstæðis og fullveldis
þjóðarinnar.
Á 20. öldinni hefur verzlunin
verið að mestu leyti í höndum
íslendinga og að svo til öllu leyti
síðustu áratugina. Verzlunin hef-
ur reynzt nauðsynlegur þáttur í
uppbyggingunni sem hér á landi
hefur átt sér stað, og ber þá að
hafa í huga bæði innanríkis- og
utanríkisverzlun. íslenzk verzlun
hlýtur að verða eitt af fjöreggj-
um sjálfstæðis þjóðarinnar.
Fyrir skömmu minntist þjóðin
25 ára afmælis lýðveldisins. Þjóð-
in gat glaðzt yfir mikilli upp-
byggingu á þessum aldarfjórð-
ungi, enda þótt uppbygging í
sumum nágrannalöndum hafi
verið meiri. Má þar sérstaklega
nefna lönd, er voru flakandi í
sárum eftir síðustu heimsstyrj-
öld.
En íslendingum áskotnaðist
mikill auður á þessum fyrsta ald-
arfjórðungi lýðveldisins. Fyrst
ber að nefna stríðsgróðann, og
svo nú fyrir fáum árum fékk
þjóðin mikinn síldargróða, sem
þakka má dugnaði og nýrri tækni
við síldveiðar ásamt sérstökum
höppum hvað snertir síldargöng-
ur.
Ég tel, að ekki verði komizt
hjá því að viðurkenna, að þjóðin
bar ekki gæfu til að ávaxta þenn-
an gróða sem skyldi. Alltof stór
hluti fór í einkaneyzlu, en of
lítið til uppbyggingar atvinnu-
lífsins. Þjóðin lifði um efni fram.
Gróðinn skapaði kæruleysi og
virðingarleysi fyrir fjármunum.
Sparnaðardyggðin og hófsemin
urðu undir, enda gróf verðbólgan
undan tiltrú fólks á sparifé. At-
vinnuvegirnir áttu í vök að verj-
ast, en það skapaði aftur á móti
falska kaupgetu. Verðbólguhjólið
hélt áfram að snúast og brenndi
upp gjaldmiðil þjóðarinnar. Þeg-
ar atvinnuvegirnir voru svo
komnir að því að stranda, var
gripið til gengislækkunar -— og
má raunar segja, að þegar það
hefur verið gert, hafi verðbólgan
innanlands verið búin að fella
gjaldmiðilinn að meira eða
minna leyti. Gengi krónunnar
var kr. 6,50 pr. Bandaríkjadollar
þegar lýðveldið var stofnað árið
1944, en aldarfjórðungi síðar er
krónan fallin í 88 krónur pr.
dollar, og ber þó að hafa í huga,
að verðbólga hefur verið tals-
verð í Bandaríkjunum og öðrum
löndum, sem ekki hafa fellt
gjaldmiðil sinn.
íslenzk verzlun er einn sá at-
vinnuvegur, sem hefur orðið fyr-
ir barðinu á vandræðaástandi
efnahagsmála. Sem dæmi hér um
skal nefnt, að meii'i hluti kaup-
félaganna hafði rekstrarhalla á
árinu 1968. Hefur verzlunin nú
nokkur ár víða úti á landsbyggð-
inni verið rekin með meiri eða
minni halla. Það hljóta allir að
sjá, að við svo búið má ekki
lengur sitja. Hér er voði á ferð-
um og stór hætta á því, að þýð-
ingarmikill hlekkur í öryggis-
keðju islenzks sjálfstæðis bresti.
En liver er svo helzta orsök
þess, að verzlun með nauðsynja-
vörur er nokkuð almennt rekin
með halla?
Hér koma til greina ýmsar
ástæður. Reksturskostnaðurinn
hefur farið síhækkandi í takt við
verðbólguna. Fjármagnsþörfin til
þess að standa undir vörubirgð-
um og rekstri hefur stórvaxið,
bæði vegna verðbólgunnar og
einnig vegna þess að vörutegund-
um, sem verzla verður með, hef-
ur fjölgað til mikilla muna.
Á hinn bóginn hafa sölulaun
sem hundraðshluti af sölu farið
lækkandi. Verðlagsákvæði þau,
sem meiri hluti verðlagsnefndar
hefur ákveðið, hafa ekki hrokkið
til þess að standa undii' verzlun-
arkostnaðinum. Þannig er þetta
mjög almennt í nauðsynjavöru-
verzluninni. Svo virðist að gild-
andi verðlagsákvæði séu ekki í
anda þeirra laga, sem ákvæðin
eiga að byggjast á. í lögunum er
tekið fram, að verðlagsákvæðin
skuli miðast við það, að vel rek-
in verzlun geti borið sig.
Hlutverk samvinnufélaganna
er að láta félagsfólkinu og öðr-
um viðskiptavinum í té góða og
hagkvæma verzlunarþjónustu.
Fyrir félagsfólkið á það að vera
nokkur trygging, að aðalfundir
félaganna geta ákveðið að endur-
greiða tekjuafgang ef um hann
er að ræða.
Að láta í té góða verzlunar-
þjónustu merkir einnig að hafa
á boðstólum flestar þær vörur,
sem viðskiptavinirnir þarfnast.
í flestum lýðfrjálsum löndum
fær félagsfólkið sjálft að ráða
því, að sölulaun hrökkvi fyrir
kostnaði og reksturinn geti haft
einhverja fjármunamyndun, eftir
því sem samkeppnin leyfir. Hér
á landi er þessum málum hins
vegar háttað á annan veg. Hér
er það verðlagsnefndin, sem
ákveður, hver skuli vera sölu-
laun fyrir hina ýmsu vöruflokka.
Verðlagsákvæði hafa verið ákveð-
in án tillits til þess, hvað raun-
verulega kostar að dreifa vörun-
um. Núgildandi verðlagsákvæði
taka ekki tillit til aðstæðna við
verzlunarreksturinn. Opinber
gjöld, eins og t. d. aðstöðugjald,
eru mjög mismunandi hjá hin-
um ýmsu bæjar- og hreppsfélög
um. Það getur verið 0,5% og allt
upp í 3% af kostnaðarverði nauð-
synjavara. Stærð markaðarins,
veltuhraði vörubirgða, aðstaða til
flutninga eru ekki tekin til
greina. Sömu sölulaun eru ákveð-
in hvar sem er á landinu.
Það hefur komið fram opin-
berlega, að verkalýðshreyfingin
hefur talið nauðsynlegt að við-
halda hér á landi ströngum verð-
lagsákvæðum. Með þessu hefur
átt að tryggja, að verzlunin hirti
ekki of stóran hluta af tekjum
launafólks. Segja má, að þetta
sjónarmið sé skiljanlegt, ef verzl-
unin tæki til sín mikinn gróða.
Hvað varðar kaupfélögin get ég
fullyrt, að svo er ekki. Eins og
áður er tekið fram, er verzlunar-
50