Samvinnan - 01.08.1969, Síða 56

Þegar þórdunur heimsófriðarins fyrri
hljóðnuðu 11. nóvember 1918 og jörðin
gein gröfnum munni yfir meira en átta
milljónum fallinna hermanna, varð þeim
sem eftir lifðu á að spyrja: Hvert var
markmið þessarar mannskæðu styrj-
aldar, sem stóð uppstyttulaust á fimmta
ár? Þetta var eðlileg spurning kynslóðar,
sem komizt hafði lifandi úr eldinum, en
stóð nú særð og vígmóð á brunarústum
horfins heims og ætlaði að byggja nýj-
an. Það var þá heldur engin tilviljun, að
á síðustu misserum styrjaldarinnar höfðu
striðsmarkmiðin verið fremst á dagskrá
hjá öllum ófriðarþjóðum; um þau höfðu
snunnizt umræður og bollaleggingar, er
tóku bæði ti'l stríðsaðila og hlutlausra.
Síðar verður vikið nánar að þeim
leiðslu fylgdi Þýzkaland fast á hæla Eng-
lands, en í járn- og stáliðju hafði það
farið fram úr því með miklum yfirburð-
um. Þjóðverjar hafa forystu á sviði hinna
nýju iðngreina aldarinnar, raforku og
kemískrar iðju. Vöxtur utanríkisverzlun-
ar þeirra slær öll heimsmet. Þegar stríð-
ið skellur á eru Þjóðverjar búnir meira
en þriggja milljón tonna gufuskipaflota.
Stórbankar þeirra, fjórir að tölu, eiga
útibú um allan heim og standa undir
járnbrautarlagningum í fjórum heims-
álfum. En á einu sviði er þýzka keisara-
ríkið fátækur frændi: nýlendur þess eru
árið 1914 aðeins tæpar 3 milljónir km2
að flatarmáli og nýlendubúarnir aðeins
12,3 milljónir. f sama mund nemur ný-
lendueign Frakklands meira en 10 millj-
þeirra, í austri við Rússa. Áætlun Schli-
effens var herfræðilegt andsvar við
bandalagi Rússa og Frakka, sem þegar
hafði verið grundvallað á síðasta áratug
19. aldar. Stríð Þjóðverja á tvennum víg-
stöðvum hafði löngum legið sem martröð
á Bismarck, og marga nóttina hafði
hann legið andvaka við þá tilhugsun.
Hann hafði reynt að afstýra þessu með-
an hann var við völd, en fékk blátt áfram
ekki ráðið við rás sögunnar. Kjarninn í
áætlun Schlieffens var sá að hafa fáar
hersveitir til varnar gegn Rússum, en
fela Austurríkismönnum að bera hita og
þunga dagsins af hernaðaraðgerðum á
þeim slóðum í fyrstu lotu. En meginher
Þýzkalands skyldi stefnt í vesturátt um
Belgíu og mola í einni atrennu franska
Sverrir Kristjánsson:
Þegar
shýjaborgírnar
hrundu
markmiðum, sem efst voru á baugi und-
ir lok hinnar fyrri heimsstyrjaldar. En
hér mun ég einskorða mig við þrengra
viðfangsefni: stríðsmarkmið Þýzkalands
svo sem þau voru orðuð í upphafi styrj-
aldarinnar og þýzkir valdhafar slepptu
aldrei augum af allt til loka hennar. Af
öllum stríðandi ríkjum heimsófriðarins
fyrri hafði Þýzkaland eitt frá upphafi
skýrt afmörkuð og kerfisbundin stríðs-
'markmið, stefnuskrá sem var ekki ein-
skorðuð við pólitíska valdhafa þess, en
teygði til sín heilar þjóðfélagsstéttir og
hagsmunahópa þýzka keisaraveldisins.
Þótt venja sé að kalla vopnaviðskiptin
1914—18 heimsófrið, þá voru þau í fyrstu
aðeins styrjöld tveggja hernaðarbanda-
laga í Evrópu, og tilefnið staðlæg deila
hins austurrísk-ungverska Dónárríkis við
slavneska þegna og granna. En deilan
olli keðjusprengingu með herbandalög-
um álfunnar, bandalagi Þýzkalands og
Austurríkis og þríveldabandalagi Rúss-
lands, Frakklands og Bretlands. Bæði
áttu berbandalög þessi rætur að rekja
til 19. aldar. Bismarck var höfundur hins
fyrra bandalags, er tók þá einnig til
Ítalíu, og átti óbeinan þátt í stofnun
hins síðara. Þegar járnkanslarinn inn-
limaði frönsku héruðin Elsass-Lótringen
þýzka keisaradæminu, átti franska lýð-
veldið ekki annarra kosta völ en leita
sér fulltingis í hernaðarbandalagi við
Rússland. Bretland slóst síðan i hópinn
snemma á öldinni, þegar því þótti ofsi
þýzka keisararíkisins orðinn slíkur. að
bað trevsti sér ekki lengur til að lifa 5
hátignarlegri einangrun á heimshöfun-
um, óháð og án ábyrgðar.
Það ríki. sem Bismarck hafði stofnað
1871. hafði tekið slíkum stakkaskint"m
árið 1914, að ævintýri er líkast. Efna-
hagsleg bróun þess var svo hröð á bess-
um árum, að ekkert ríki veraldar iafn-
aðist á við það i því efni. f kolafram-
ónum km2 og 55 milljónum nýlendubúa,
og Stórabretland getur státað af 33,5
milljónum km2 nýlendna og íbúar þeirra
nálega 400 milijónir manna. Það var
mikið bú og auðugt og hið nýríka þýzka
keisaradæmi leit það löngunarfullum og
langsoltnum augum. Stóriðja og fjár-
málastofnanir Þýzkalands uxu ekki að-
eins á víddina á þessum friðsælu ára-
tugum fyrir fyrri heimsstyrjöld. Skipu-
lagning hins þýzka atvinnulífs tók al-
gerum stakkaskiptum: samsteypur fyrir-
tækja og heilla iðngreina í nánum
tengslum við stórbankana breyttu með
öllu efnahagslegu yfirbragði Þýzkalands.
Stéttarsamtök stóriðjuhölda og banka-
stjóra gerast æ áhrifaríkari í þýzku
þjóðfélagi og nöfn þingmanna ríkis-
þingsins sýna greinilega hin nánu tengsl
atvinnuhagsmuna og stjórnmála: í öll-
um borgaralegum flokkum Þýzkalands
er hlutfallstala fulltrúa efnahagslífsins
svo há, að ríkisþingið er oft líkast póli-
tískri hjáleigu atvinnuveganna. Hin nýja
þýzka stórborgarastétt leitar náins sam-
starfs við junkaraaðal sveitanna og aðal-
borna háembættismenn skrifstofuveldis-
ins. Þessi þýzka yfirstétt stóriðju og fjár-
málavalds og junkaraaðals í her og há-
embættum réð stefnunni þegar Þýzka-
land mótaði stríðsmarkmið sín í upphafi
ófriðarins. Markið var sett hátt: Þýzka-
land skyldi ekki aðeins bera ægishjálm
yfir öll ríki á meginlandi Evrópu, heldur
taka sér forræði í fjörrum heimsálfum.
Þýzkaland sætti sig ekki við þann hlut
að vera Evrópustórveldi. Það stefndi að
heimsveldi.
Herfræðilega var Þýzkaland búið til
styrialdar. Mörgum árum áður en ófrið-
urinn brast á hafði von Schlieffen, yfir-
maður býzka herráðsins, gert áætlun um
Evrópustríð, sem Þjóðverjar yrðu að
hev.ia á tvennum vígstöðvum, í vestri
við Frakka og hugsanlega bandamenn
UM
STRÍÐSMARKMIÐIN
í HEIMSÓFRIÐNUM
1914—18
herinn og brezka leiðangursliðið, ef
því væri að skipta. í nokkurra vikna
leifturstríði væri Frakkland úr leik, en
Bretar hraktir af meginlandinu. Að því
búnu skyldi þýzki herinn að meginafla
halda til austurs, sameinast her Austur-
ríkis og Ungverjalands, sækja frá Aust-
ur-Prússlandi og Galisíu inn í Pólland
og sigra rússneska herinn í gereyðingar-
orustu á pólskri grund. Þá var stundin
riunnin upp til að setja Rússlandi og
Frakklandi kostina. Áætlunin var öll
grundvölluð á sigursælu leifturstríði. Um
það leyti er svo virtist sem hernaðar-
áætlun Schlieffens ætlaði að standast,
í öndverðum septembermánuði 1914,
urðu til fyrstu drögin að stríðsmarkmið-
um Þýzkalands.
Þegar Vilhjálmur II keisari flutti þýzka
ríkisþinginu boðskap sinn 4. ágúst 1914,
lýsti hann því yfir, að Þjóðverjar væru
ekki haldnir neinni löngun til landvinn-
inga í þessu stríði. Ríkisstjórnin þýzka,
og þó framar öllum ríkiskanslarinn Beth-
man Hollweg, staðhæfði að Þýzkaland
ætti í varnarstríði, að það væri umsetið
og umkringt óvinum. Það var því ekki
í fyrstu lotu heppilegt að boða opin-
berlega stríðsmarkmið, sem fólu í sér
kröfur til landauka. Bæði var það, að
Bethman Hollweg kanslari varð að gefa
gaum að alþjóðlegu almenningsáliti, og
í annan stað mátti hann ekki við því að
styggja hinn fjölmenna þingflokk sósíal-
demókrata, sem höfðu fallizt á að greiða
atkvæði með fjárveitingum til stríðs-
rekstursins. f yfirlýsingu sósíaldemó-
krata, sem lesin var upp í ríkisþinginu,
hafði verið ætlunin að fordæma alla
landvinninga í þessu stríði, en fyrir hót-
anir frá íhaldsflokknum var því atriði
sleppt, en tekið fram, að tryggja yrði
öryggi landamæra Þýzkalands að styrj-
aldarlokum. Með þessu höfðu sósíal-
demókratar nálgazt mjög það orðalag,
56