Samvinnan - 01.02.1972, Side 20

þessu efni eru uppeldismis-
fellur næsta algengar. Skiln-
ingskröfur þær, sem gerðar eru
til barna, eru einatt of miklar
eða of litlar. Leikmöguleikar og
námshættir eru ekki miðaðir
nægilega vel við þroskastig
barnanna. Foreldrar átta sig
ekki á og vita ekki um, hve
gífurlegum þroskabreytingum
tilfinningalíf barna tekur á
vissu skeiði bernskunnar frá
einu ári til annars, og þar af
leiðandi eiga þeir erfitt um vik
að leiða þróun tilfinningalífsins
inn á þroskavænlegar brautir.
Vissulega verða ekki foreldrun-
um einum á mistök í þessum
efnum, heldur einnig kennur-
um og öðrum svokölluðum leið-
beinendum barna — og það
miklu oftar en hóflegt er.
Sérstök hætta er að sjálf-
sögðu á ferðum, ef þroskaferill
barnsins er á einhvern hátt
óvenjulegur eða afbrigðilegur.
En það getur verið með ýmsu
móti. Svo sem ef barnið er
vitsmunalega seinþroska. Það
getur haft alvarlegar afleiðing-
ar í för með sér, ef slíkt barn
er alið upp eins og það væri í
meðallagi. Svipað gildir um
vitsmunalega bráðþroska barn.
Sé það metið á alin meðallags-
ins (eins og ekki er fátítt í
skólastarfi), fær það aldrei
verkefni, sem eru nægilega
þung, og hafa því lítið þjálf-
unargildi. Góðir hæfileikar eru
oft drepnir í dróma af þessum
sökum, og barnið fer að sjálf-
sögðu á mis við þá gleði og þá
stælingu kraftanna, sem fólgin
er í glímunni við hóflega erfið
verkefni.
Eins getur þurft að taka tillit
til þess, að börn geta hæglega
verið félagslega og tilfinninga-
lega seinþroska, þó að þau séu
í meðallagi eða jafnvel bráðger
að vitsmunalegum þroska. All-
mikla kunnáttu þarf til að leiða
þau börn farsællega til þroska-
ára.
Sem betur fer, liggur mér við
að segja, eru flest börn, líklega
um tveir þriðju hlutar, meðal-
börn hvað þroska varðar í
flestu tilliti. Uppeldi þeirra er
auðveldast. Við hæfi þeirra er
flest miðað, og þar er minnst
hætta á misfellum, því að þau
fara næst því, sem allur al-
menningur þekkir. En líklegt
er, að það þyki fullmikið, að
um þriðjungi allra barna sé
hætt við verulegum uppeldis-
legum áföllum, mest fyrir þá
skuld, að uppalendum er ætlað
að sjá um uppeldi þeirra undir-
búningslaust. Það þætti líklega
nokkuð slæmt fyrir umferðar-
öryggið, ef þriðjungur allra
ökumanna væri próflaus.
Mótun hegöunar
Eins og áður er nefnt, eru
skiptar skoðanir um það, hvers
konar hegðun er talin eðlileg
eða æskileg. Þó að virtur sé
réttur foreldra til þess að ráða
stefnunni, er engu að síður
margt að athuga á þessum vett-
vangi. f fyrsta lagi þarf að
sjálfsögðu að miða hegðunar-
kröfur við þroskastig barnsins.
Ber þar enn að sama brunni, að
þekkingar er þörf. í öðru lagi
geta hegðunarvandkvæði eða
óæskileg hegðun að mati for-
eldra verið vottur um andlegt
jafnvægisleysi, innri erfiðleika
hjá barninu, eða afleiðing lík-
amlegrar vanlíðunar eða veilu.
Þau geta verið svar barnsins
við röngu uppeldi — oft raun-
ar eina svarið, sem barn kann
að gefa. Sé hegðun þannig til-
komin, verður hún ekki leið-
rétt nema uppalandinn viti
orsakirnar, kunni að leita
þeirra, og sé fær um að upp-
ræta þær. Leiðrétting í formi
umvandana og refsinga kemur
hér að litlu haldi, er reyndar
oftast til hins verra. Hér þarf
einnig þekkingu. Þó dugar hún
ekki ávallt ein sér, því að orsök
vandans kann að vera fólgin
í geðrænum vandamálum for-
eldranna sjálfra: litlu jafn-
vægi, ósamræmi í hegðun og
kröfum, í lítilli geðstjórn, sund-
urlyndi foreldra o. fl. Þar má
vera, að foreldrar eigi oft erf-
itt með að sjá bjálkann í eigin
auga, — jafnvel þó stór sé —
og enda þótt svo væri, er ekki
víst, að þeir geti dregið hann
út hjálparlaust.
Það fer víst ekki á milli mála,
að fátt endurspeglar betur geð-
rænt heilbrigði eða sjúkleika
foreldra, uppeldishæfni þeirra
eða vanhæfni en hegðun barna
þeirra. Hegðunarvandamál
barna má einatt skoða sem
sjúkleikamerki á foreldrum
þeirra, alveg á sama hátt og
skólavandamál barna og ungl-
inga eru alloft sjúkdómsmerki
skólans og fræðslukerfisins.
í þriðja lagi má stefnumark
foreldranna varðandi hegðun
ekki vera of fjarri raunveru-
leikanum, og er þar átt við hinn
samfélagslega raunveruleika,
sem umlykur barnið. Enda þótt
stefnumarkið kunni að vera
gott í sjálfu sér og liður í göf-
ugri manngildishugsjón, getur
það samt hæglega leitt til ó-
farnaðar, ef það er í andstöðu
við ríkjandi venjur og siði. Það
verður þá minnihlutauppeldi,
sem börn bregðast einatt við
með uppreisn, þegar þau stálp-
ast. Þetta er sérstaklega vert
að hafa í huga í samfélagi,
sem er á öru breytingaskeiði.
Breyttum atvinnuháttum og
atvinnuskiptingu, breyttu efna-
hagskerfi og tekjuöflun fylgja
jafnaðarlega nýir siðir og venj-
ur, nýtt mat hegðunar á ýms-
um sviðum. Hér getur kynslóð
uppalendanna átt erfitt með að
fylgjast með timanum, skilja
hinn samfélagslega raunveru-
leika, og það getur leitt til þess,
að hún missi tökin á hegðunar-
mótun yngri kynslóðarinnar.
Þarf víst ekki að útmála fyrir
íslendingum nú á tíð, hvað það
getur haft í för með sér í upp-
eldislegum efnum.
Mótun skapgerðar
Hér er að visu um eiginleika
að ræða, sem mjög er skyldur
og tengdur hegðun. Hegðunin
endurspeglar oft skaplyndið og
stjórnast af því — og af tiltek-
inni hegðun, sem sprottin er af
ýmiss konar vandamálum, leið-
ir tíðum sérkenni í skapgerð,
svo sem æsing og óróleika, van-
stillingu, deyfð, kjarkleysi eða
ósjálfstæði. En þó að þarna sé
oft um náin tengsl að ræða,
verður samt að telja, að skap-
ferli barns sé í öllum megin-
dráttum sjálfstæður þáttur
mannlegrar tilveru. Sitthvað
bendir til þess, að vissir grunn-
þættir skapgerðar kunni að
vera áskapaðir, jafnvel arf-
gengir. Það hnekkir þó ekki
þeirri skoðun, að endanleg út-
færsla og mótun skapgerðar
hlýtur ávallt að vera verk upp-
alandans. Þar er helzt um
tvenns konar uppeldisáhrif að
ræða. Annars vegar þau sem
uppalandinn veldur mestmegn-
is óafvitandi með því að barnið
tekur hann sér til fyrirmyndar
og reynir að líkjast honum. Þar
er um mikinn áhrifavald að
ræða. Hefur sitthvað verið ritað
um það og rannsakað, hvers
konar uppeldishættir stuðli
bezt að eftirlíkingarhneigð
barnsins. Hins vegar reynir svo
uppalandinn vísvitandi að
beina skapgerðinni inn á vissar
brautir i samræmi við uppeld-
isstefnu sina. Hvaða likur eru
nú á því, að uppalandanum
takist að móta þá skaphöfn,
sem hann stefnir að, svo að
hún verði gildur þáttur i heil-
steyptum persónuleika? Þar
þurfa viss skilyrði að vera fyrir
hendi.
Eitt er það, að gott samræmi
sé á milli hinna ómeðvituðu
áhrifa og hinnar yfirlýstu
stefnu. Það jafngildir auðvitað
þvi, að persónuleiki foreldr-
anna þarf að vera heilsteyptur.
Ekki er gott, að foreldrið setji
reglur og brýni fyrir barninu
lífsreglur, sem það getur ekki
fylgt sjálft. Eftir hverju á
barnið þá að fara? Því sem
sagt er? Eða því sem gert er?
Slíkt hefur leitt til geðrænnar
kreppu hjá mörgu barninu eða
leitt til tvöfeldni í lund.
16