Andvari - 01.01.1991, Side 97

ANDVARI
VANGAVELTUR UM FULLVELDIÍSLANDS 1918
95
burðanna, reki hvernig og hvers vegna íslendingar náðu einmitt á þessum
tíma einmitt þessum áfanga sjálfstæðis.
í þessari grein verður vikið í stuttu máli að þeim atriðum sem helst koma
til greina sem skýringar fullveldisins 1918.
2 Helstu rannsóknir
Þrívegis hafa íslenskir höfundar rakið í alllöngu máli aðdraganda og af-
greiðslu Sambandslagasáttmálans.
Fyrst Einar Arnórsson, lagaprófessor og áður ráðherra, í Skírni 1930, í
grein sem heitir „Alþingi árið 1918“.3 Þetta er hluti af greinaflokki sem
Skírnir flytur í tilefni Alþingishátíðarinnar. Þess vegna er fyrirsögnin tengd
Alþingi, en í raun fjallar Einar rækilegast um störf samninganefndanna
dönsku og íslensku sem sátu á rökstólum í Reykjavík í júlí. Þar má hann trútt
um tala því að hann var sjálfur í íslensku nefndinni.
Þá samdi Björn Þórðarson, lögfræðingur og áður forsætisráðherra, ritið
Alþingi og frelsisbaráttan 1874-1944 er út kom 1951 sem hluti af safnritinu
Sögu Alþingis.4 Efnistök Björns eru lík og Einars, en frásögn hans er ræki-
legri og m.a. meira dregnar fram danskar heimildir. Björn hafði ekki verið
beinn þátttakandi í atburðunum en þó nálægt vettvangi sem lögfræðingur í
dómsmálaráðuneytinu.
í þriðja sinn er sagan rakin í bók Gísla Jónssonar menntaskólakennara
1968 sem heitir: 1918. Fullveldi íslands 50 ára 1. desember 1968. Gísli fylgir
mjög frásögnum þeirra Einars og Björns, en bætir þó miklu við, einkum eftir
blöðum og Alþingistíðindum, og verður frásögn hans langrækilegust.
Við þessi þrjú rit munu flestir höfundar styðjast sem segja í stuttu máli frá
atburðunum 1918, t.d. í yfirlitsritum eða kennslubókum, en túlkun og
áherslur geta komið skýrar fram í stuttu frásögnunum en hinum löngu.
Af hálfu Dana var um sambandsmálið fjallað í sögu Ríkisþingsins,
samkynja riti og Sögu Alþingis, þar sem J0rgen Steining ritar kaflann „Dan-
mark og Island“ í bindi sem út kom 1953. Hann fer hér yfir 100 ára sögu á
tæpum 100 síðum, en gerir samningunum 1918 miklu fyllri skil en eldri þátt-
um sögunnar.5 Steining fylgir hér mjög Einari Arnórssyni, en notar jafn-
framt óbirt dönsk gögn, og hefur Gísli Jónsson haft not af frásögn hans um
nokkur atriði sem ekki var áður að finna á prenti.
Þá er ógetið nýjustu meiri háttar rannsóknarinnar á sambandssamning-
unum og aðdraganda þeirra. Hana gerði danski sagnfræðingurinn Per Sund-
b0l í bók sinni Dansk Islandspolitik 1913-1918.6 Hún kom út á íslensku 1979:
Íslandspólitík Dana 1913-1918, Jón Þ. Þór þýddi. Sundböl er ólæs á íslensk-