Andvari - 01.01.1991, Page 105

ANDVARI
VANGAVELTUR UM FULLVELDIÍSLANDS 1918
103
merkur gagnvart stórveldunum í stríðinu opnað augu manna fyrir þeim
möguleika að annað landið drægist inn í átök sem hollast væri að hitt stæði
utan við.
Hér er fróðleg hliðstæðan við lýðveldisstofnunina 1944. Einnig þá hafði
heimsstyrjöld raskað sambandi íslands og Danmerkur, raunar svo gagngert,
þegar Danmörk var hernumin af öðrum stríðsaðilanum og ísland af hinum,
að öll stjórnarfarstengsl landanna voru rofin. Að því leyti voru sambands-
slitin og lýðveldisstofnunin staðfesting á orðnum hlut. Pó verður naumast
sagt að styrjöldin hafi verið orsök sambandsslitanna, því að Islendingar
höfðu hvort sem er verið staðráðnir í að nota sér þann rétt til fulls sjálfstæðis
sem sáttmálinn frá 1918 veitti þeim. Málalokin 1918 höfðu hins vegar ekki
verið fyrirsjáanleg áður en stríðið hófst. Að því leyti hefur styrjöldin meira
skýringargildi gagnvart fullveldinu en lýðveldisstofnuninni. Samningavilji
Dana 1917-1918, áður en styrjöldinni lauk, mun t.d. að einhverju leyti
tengjast skilningi þeirra á því, að þeir geti ekki krafist þess í stríðlok að ís-
lendingar láti af þeirri sjálfstjórn í utanríkismálum sem rás viðburðanna
hafði fært þeim.
Auk þess sem stríðið jók í raun sjálfstæði Islendinga í utanríkismálum,
hafði það dregið mjög úr verslunartengslum þeirra við Dani. Langt fram í
stríð, einkum árin 1915 og 1916, var afkoma atvinnuveganna líka góð, auk
þess sem mönnum fannst hún vera enn betri en hún þó var vegna þess hvern-
ig verðbólga hækkaði tekjur atvinnurekstrarins í krónum talið. Sjálfstraust
íslendinga til að standa á eigin fótum sem ríki hefur vafalaust aukist mjög á
þeim árum. Að vísu sló mjög í bakseglin á árunum 1917 og 1918, og í raun
urðu íslendingar allháðir fyrirgreiðslu Dana í viðskiptum og fjármálum.23
Að því leyti er ekki augljóst að stríðsgróðinn hafi enn stappað stáli í íslend-
inga í samningum við Dani sumarið 1918.
8 Beint tilefni: fánamálið
Bæði heimsstyrjöldin, skilnaðarmöguleikinn og sjálfstæðisbaráttan eru al-
mennar skýringar á fullveldi íslands 1918, skýra meginstefnu og mótandi að-
stæður, en eru ekki beinar orsakir samningsgerðarinnar sumarið 1918. Sé
hugað að aðdraganda samninganna virðist það vera krafa íslendinga um sigl-
ingafána sem leiddi til samkomulags um fullveldi landsins.
Samkvæmt Uppkastinu var „kaupfáninn út á við“ sameiginlegt mál,
þannig að íslendingum bæri að sigla undir dönskum fána, en gætu tekið upp
eigin fána heima fyrir. Fáninn var einn af ásteytingarsteinum Uppkastsand-