Andvari - 01.01.1991, Side 106

104
HELGI SKÚLI KJARTANSSON
ANDVARI
stæðinga, en þó ekki meginmál í þeirri rimmu. Á næstu árum fékk fánakraf-
an hins vegar vaxandi tilfinningagildi í sjálfstæðisbaráttunni. Þegar hún
blossaði upp á árunum 1912-1913 féllust Danir umsvifalaust á heimafána
fyrir ísland, en löggilding hans dróst til 1915.
Þá var sú niðurstaða fengin í fánamálinu sem flestum hefði þótt ásættanleg
1908. En nú var erfitt fyrir íslendinga að sætta sig við minna en fullgildan
siglingafána. Eftir margra ára stapp um fánann var hann orðinn þeim ofar í
huga sem þjóðernistákn. Tilkoma Eimskipafélags íslands, sem í sjálfu sér
var litið á sem sjálfstæðismál, gerði þeim óljúfara að sigla undir dönskum
fána. Og umfram allt dró styrjöldin fram þann möguleika að beinlínis gæti
orðið hættulegt að sigla undir dönskum fána ef Danmörku mistækist að
varðveita hlutleysi sitt gagnvart öllum stríðandi þjóðum. Um þetta var mikið
rætt á íslandi, og var þar í raun komin upp hugmyndin um hlutleysi íslands
sérstaklega, aðgreint frá hlutleysi Danmerkur.
Þótt ríkisstjórn Jóns Magnússonar væri mynduð um aðra hluti en sam-
bandsmálið við Dani, gat Jón ekki látið fánakröfuna kyrra liggja. Hann reif-
aði hana við Zahle forsætisráðherra Dana í maí 1917, en fékk þau svör að
siglingafána yrði að ræða í tengslum við sambandsmálið í heild, og það væri
óheppilegt fyrr en að ófriðinum loknum. Alþingi ályktaði engu að síður að
óska eftir konungsúrskurði um íslenskan siglingafána, en þeirri ósk höfnuðu
Danir eins og fyrirsjáanlegt var. Sundbpl hefur rakið viðbrögð danskra ráða-
manna við fánakröfunni í október-nóvember 1917.24 Þeir eru einráðnir að
taka málið ekki upp nema í almennum samningum, hins vegar horfnir frá því
að samningar þurfi að bíða stríðsloka. Þvert á móti vilja a.m.k. sumir ráð-
herrarnir semja við íslendinga strax, meðfram til þess að njóta þeirrar stöðu
að ísland var í bili mjög háð lánafyrirgreiðslu í Danmörku.
Jón Magnússon hélt því heim með formlega synjun konungs við fánamál-
inu, en hafði jafnframt fengið tilboð Dana um almenna samninga. Þótt það
komi víst hvergi fram, hljóta Danir þá þegar að hafa stefnt að því að bjóða
íslendingum mun rýmri kosti en 1908; öðrum kosti hefði samningstilboð
verið tilgangslaust, eins og Jón Magnússon margbrýndi líka fyrir Dönum á
næstu mánuðum.
En hafði fánakrafan beinlínis valdið því að Danir kusu að ganga til samn-
inga um fullveldi íslands? Væri það ekki fullþungt hlass fyrir ekki stærri þúfu
að velta?
Jú, kannski, ef litið er á fánamálið eitt sér.25 Það sem gaf því knýjandi vægi
var hættan á því að fánadeilan leiddi til fulls aðskilnaðar íslands og Dan-
merkur, jafnvel gegn vilja beggja. Ef ekkert væri að gert, mátti vænta þess
að Alþingi setti lög um íslenskan siglingafána, en slík lög gæti konungur
aldrei staðfest. Alþingi hafði nefnilega aðeins löggjafarvald um íslensk sér-
mál, þ. á m. verslun og samgöngur, en ekki utanríkismál; um þau hafði