Andvari - 01.01.1991, Page 107

ANDVARI
VANGAVELTUR UM FULLVELDI ÍSLANDS 1918
105
danska ríkisþingið löggjafarvald fyrir allt ríkið, einnig ísland. íslendingar
töldu fánann vera sérmál sitt, þ.e. samgöngumál, en Danir litu á hann sem
utanríkismál.
Þetta er hliðstætt við ágreininginn um það hvort aðild íslands að ríkisráði
Danmerkur væri íslenskt sérmál eða sameiginlegt mál landanna, en sú deila
hafði leitt til stjórnarkreppu 1915 sem leysa þurfti með lempni - og jafnvel
nokkurri bragðvísi - til þess að afstýra ótímabærum sambandsslitum. Af
mörgum samtímaummælum er ljóst að íslendingum virtust sambandsslit yf-
irvofandi ef Danir synjuðu fánalögum staðfestingar, en áttu þó erfitt með að
láta fánakröfuna niður falla.
í Sambandslögunum segir ekkert um fána, heldur er þar gengið þegjandi
að því vísu að fáni hins fullvalda íslands verði fullgildur þjóðfáni, en það
höfðu Danir ákveðið að fallast á áður en samningamenn voru sendir til
Reykjavíkur. Tekið er fram að ísland hafi engan gunnfána, og er það í sam-
ræmi við hið óvopnaða hlutleysi landsins.
9 Réttur þjóðernisins
Jafnframt því sem heimsstyrjöldin hafði áhrif á stjórnskipulegan og við-
skiptalegan veruleika líðandi stundar ruddi hún líka braut nýjum hugmynd-
um og viðhorfum. Hugsjónin um sjálfsákvörðunarrétt þjóða, m.a. rétt
þeirra til að stofna eigin þjóðríki, fékk byr undir vængi. Oft er bent á, að
Island fékk fullveldi á sama ári og mörg önnur Evrópulönd, þ.e. lýðveldin
Finnland, Eistland, Lettland, Litáen, Pólland og Tékkóslóvakía, sem öll
höfðu áður lotið erlendri stjórn.26 Pau höfðu að vísu risið úr rústum hinna
sigruðu keisaravelda Rússa og Austurríkismanna og knúið fram sjálfstæði
sitt án samninga við fyrri valdhafa. Niðurstaðan um fullveldi íslands er e.t.v.
fremur sambærileg við samninga Breta og íra um stofnun írska „fríríkisins"
innan breska samveldisins 1922 (eftir að Bretar höfðu, gagnstætt Dönum,
reynt um skeið að halda sjálfstæðisbaráttu íra niðri með valdi). Allt er þetta
þó tengt hinum almennu hugmyndum um sjálfsákvörðunarrétt sem frá 1917
voru eindregið boðaðar, einkum af Bandaríkjunum og Sovétríkjunum, og
urðu hluti af málstað sigurvegaranna þegar stríðinu lauk á næsta ári.27
Reyndar voru Dönum slíkar hugmyndir ekki neitt nýnæmi, sbr. athuga-
semdir dönsku samningamannanna við Uppkastið 1908, sem þeir kváðu
„sprottið af heitri ósk um að verða við kröfum hinnar íslensku þjóðar um
þjóðlegt og stjórnréttarlegt sjálfstæði“ og vera vottur „um virðing hinnar
dönsku þjóðar fyrir kröfum þjóðernisins . . .“ Pó hefur aukin viðurkenning
hugmyndanna um sjálfsákvörðunarrétt þjóða vafalaust átt þátt í sveigjan-