Andvari - 01.01.1991, Síða 111

ANDVARI
VANGAVELTUR UM FULLVELDI ÍSLANDS 1918
109
anlegir til að samþykkja neina sameiginlega málaflokka, þá voru Danir hvað
tregastir til að slaka til varðandi þegnréttinn, höfðu jafnvel á vissu stigi reynt
að halda honum sem eina óuppsegjanlega tengilið landanna auk konungs.
Niðurstaðan varð þó sú, að ríkisborgararéttur var samkvæmt Sambands-
lögunum aðskilinn fyrir ísland og Danmörku; ísland varð ríki með sína eigin
þegna. Ríkisborgararétturinn var þó fremur fræðilegt ágreiningsmál en
hagnýtt, af því að í Sambandslögunum voru sérstök ákvæði um gagnkvæmt
jafnrétti þegnanna. „Danskir ríkisborgarar njóta að öllu leyti sama réttar á
Islandi sem íslenskir ríkisborgarar, fæddir þar, og gagnkvæmt.“ Þrátt fyrir
þetta var auðvitað hægt að binda réttindi við búsetu (svo sem kosningarétt),
þó ekki fiskveiðiréttindi því að landhelgi beggja ríkjanna átti að vera opin
öllum þegnum þeirra; hér báru Danir ekki síst fyrir brjósti rétt Færeyinga til
fiskveiða við ísland. Ekki mátti mismuna skipum eftir því hvort þau voru
skráð í Danmörku eða á íslandi.
Svipuð ákvæði höfðu verið í Uppkastinu, og óuppsegjanleg, en í Sam-
bandslögunum voru þau uppsegjanleg eins og annað.
Jafnrétti þegnanna var langveigamesta krafan sem Danir fengust ekki til
að slá af 1918. íslendingar voru jafnréttinu andsnúnir, en sáu að án þess var
engin leið til að ná samkomulagi. „Jafnréttisákvæði 6. gr. frumvarpsins,“
segir Einar Arnórsson, „var... og hefir verið j afnan síðan það fyrirmæli sam-
bandslaganna, sem lakast hefir þótt.“ Hann bætir því við að „allir hefði orðið
því langfegnastir, ef hjá því hefði orðið komist að veita dönskum þegnum
hér meiri réttindi en þegnum hvers annars ríkis, er bestu kjörum sætti.“38
Andstaðan við Sambandslögin á íslandi, sem var að vísu ekki víðtæk en átti
þó harðsnúna málsvara, byggðist mest á þessum ákvæðum, auk ágreinings af
formlegu tagi.
Sambandslögin bættu ekki miklu við það jafnrétti Dana og íslendinga sem
þeir höfðu áður notið hvorir í annarra landi. Þýðing þeirra var sú að hindra
afnám jafnréttis sem m.a. fól í sér ótakmarkaðan rétt Dana til búsetu og at-
vinnurekstrar á íslandi auk fiskveiða í landhelgi. Þetta eru raunar hliðstæð
réttindi og íslendingar hafa að undanförnu goldið varhug við í samningum
við Evrópubandalagið, af því að menn óttast að þau yrðu notuð í of stórum
stíl. Einar Arnórsson skilgreindi áhyggjuefnið þannig að tæplega hálfnuðum
gildistíma Sambandslaganna: „Og þó að Danir hafi hingað til að litlu leyti
neytt jafnréttis síns hér við íslendinga, þá líta margir svo á, að ávallt sé hætta
á því, að þeir noti sér af jafnrétti sínu í meira mæli en verið hefir. Og er ljóst,
að þeir mætti þá láta oss kenna aflsmunar, þar sem þeir eru þrjátíu sinnum
fleiri og meira en þrjátíu sinnum auðugri.“39
Því aðeins féllust íslendingar á jafnréttisákvæðin að þau voru tímabundin,
uppsegjanleg, eins og Sambandslagasamningurinn í heild. (Samkvæmt Upp-
kastinu gat ísland aðeins sagt upp sambandinu um hluta af sameiginlegu