Fálkinn - 17.12.1932, Blaðsíða 22

18
F Á L K I N N
Akureyrajrkaiipslaöiir
sjotngnr
Eftir BRYNLEIF TOBÍASSON.
Inngangur.
Akureyrarkaupstaður táknar
liú ekki einungis allan kaup-
staðinn, þ. e. hina upphaflegu
Akureyri, og Oddeyri, heldur
einnig Eyrarland með hjáleig-
unum Barði, Hamarkoti og
Kotá, Naustum, Kjarna og
Hömrum. En það er aðeins lög-
sagnarumdæmið, sem er s\o
viðtækt. Verslunarlóðin er miklu
takmarkaðri. Upphaflega og
reyndar enn í dag táknaði Ak-
ureyr( aðeins eyrina fyrir neð-
an Eyrarlands- og Naustabrekk-
ur, eða eyrina, sem svonefndur
Búðarlækur hefir myndað smátt
og smátt; hefir liann sennilega
verið landamerki milli Eyrar-
lands og Nausta. Lækurinn hef-
ir í öndverðu runnið beint nið-
ur i sjó, en af þvi að búðirn-
ar voru í öndverðu byggðar fyr-
ir sunnan hann, var hann smált
og smátt beygður norður á við,
til þess að auka verslunarlóðina.
Síðast var liann fluttur eins og
hann nú rennur, litlu eftir miðja
síðustu öld. Fjaran, sem alt-
af hefir verið talin með Akur-
eyri, er öll í Naustalandi og hef-
ir myndast af framrás úr brekk-
unni og að emhverju leyti af
framburði úr Skamma(r)g:Iinu.
Hún hefir altaf verið að smá-
stækka fyrir aðgerðir íbúanna.
En um 1890 var engin regluleg
gata suður Fjöruna, og gekk þá
sjórinn í stórstraumsflóðum alt
upp undir grindurnar, og þeg-
ar kirkjan var reist 1863 er þess
getið í Norðanfara, að hún standi
svo nærri sjónum, að ekki sje
unt í flóðum að ganga fyrir
austan hana og beri því brýna
nauðsyn til að fylla þar upp.
Nafnið Akureyri bendir á, að
akrar hafi verið þar í nánd í
fornöld, eins og víða annarsstað-
ar á landinu, svo sem ótal nöfn
benda á. Hvar þe r akrar hafi
verið, er nú eigi hægt að full-
vrða neitt um, en sennilega hafa
þeir verið i brekkunni fyrir of-
an eða í Búðargilinu, sem auð-
vitað hefir fengið nafn sitt af
verslunarbúðunum niðri á eyr-
inni. I gilnu er skjólgott mjög
og þar blasir við sólu, enda hafa
þar í freka heila öld verið stórir
lcartöflugarðar.
Akureyrar er hvergi get ð í
fornum ritum, enda var þess
varla von, því að hún var ein-
ungis hluti úr sjerstökum jörð-
um, Eyrarlandi og Naustum. Að
vísu er Akureyrar getið í Ljós-
vetningasögu (útg. Kh. 1880,
bls. 147). Dr. Kaalund telur, að
efLr sambandi sögunnar geti
þetta ekki verið Akureyri við
Eyjafjörð, heldur muni þessa
Akureyri vera að finna í Ljósa-
vatnsskarði, í suðaustur frá
Hálsi (Kaalund, Topografisk Be-
skr velse II, 147—148). Aftur á
móti heldur Matthías þjóðminja-
vörður Þórðarson því fram, að
hjer sje einmitt um Alcureyri
við Eyjafjörð að ræða (Árb.
Fornl.fjel. 1918, bls. 11). Ef svo
er, hefir liún fengið þetta nafn
þegar á landnámstíð eða rjett
á eftir. — Annars er hennar
fyrst get ð með nafni, svo að
kunnugt sje, seint á 16. öld.
Þann 27. septbr. 1580 var á
Helgastöðum í Reykjadal út-
nefndur dómur út af kæru síra
Þorsteins Illugasonar í Múla yf-
i því, að hann hefði verið sleg-
inn á Akureyri þá um sumarið
(Alþ.bók I, 417). Er lildegt, að
það hafi verið í drykkjuskap,
sem presturinn var sleginn.
Þegar einokunarverslun var
slofnsett lijer á landi árið 1602,
fengu kaupmenn i Helsingja-
eyri einkaleyf i til verslunar í
„Akkerseri“, (þ. e. Akureyri)
og' svo er höfnin eða verslunar-
staðurinn oft nefndur, en oft-
ast þó „0efjords Handels-
sted“ eða á íslensku „Eyja-
fjarðarhöfn“ eða „kaupstaður“,
og hjelst það nafn alt þangað
til bærinn fjekk kaupstaðar-
rjettindi, 29. ágúst 1862.
Oddeyrar er oft getið í forn-
um ritum og oftar miklu en
Akureyrar, í Glúmssögu og i
Ljósvetningasögu er talað um
hestaþing á Oddeyri í Hörgár-
dal, en þar er vafalaust átt
við Oddeyri við Eyjafjörð
(sbr. Kaaland II, 109). Eru
og rök fyrir því, að Odd-
eyri hafi frá öndverðu ver.ð al-
mennur þingstaður fyrir Ey-
firðinga, enda var hún einkar
vel kjörin til þess.
Norðlendingar gerðu atför að
Alfi úr Króki á Oddeyrarþingi
i byrjun 14. aldar. Enn er Odd-
eyrar getið í máldaga Ólafs
biskups Rögnvaldssonar fyrir
Munkaþverárklaustur á seinni
hluta 15. aldar. Er þess getið,
að klaustrið eigi „naust og skip-
stöðu á Oddeyri á veturinn
milli krossmessna (ísl. Fbrjs. V.
303). Hefir þá verið útræði það-
an. Þá er Oddeyri næst nefnd
1551, er hinn nafnfrægi dómur
var kveðinn þar upp um eignir
Jóns biskups Arasonar og sona
hans. — Siðan er Oddeyrar iðu-
lega getið.
Akureyri og Oddeyri mynda
höfnina, einkum hin síðarnefnda
af því að liún er svo stór og
gerir höfnina alveg örugga fyr-
ir norðanstormi, en í sunnan-
stormum getur þar orðið æði
stormasamt. Þessi höfn liefir
ætíð verið talin, og það með
rjettu, eitthvert öruggasta og
besta skipalægið á Norðurlandi.
í brjefi einu frá 10. ágúst 1740,
sennilega frá Þórarni Jónssyni
sýslumanni á Grund til landfó-
geta, er svo að orði kveðið um
höfnina á Akureyri „Hún er
besta höfn landsins, af því að
hún liggur svo langt inni í landi
. . . .„ Höfnin var fyrst nefnd
Iiofsbót (Ferðabók Olavius, bls.
359, sbr. Oddsens landafræði I,
262), en hefir nú um langt skeið
alment verið kölluð Pollurinn.
Þótt Pollurinn hafi vafalaust
þegar frá Landnámstíð verið á-
gæt höfn, var þó engin verslun,
svo að menn viti, rekin þar í
grend, fyr en seint á miðöldum.
Að vísu bendir nafnið Iíaupang-
ur, sem er jörð fyrir austan og
innan Pollinn, á það, að þar
liafi verið rekin verslun til forna,
en þá hefir höfnin hlotið að ná
miklu lengra suður á við en nú,
enda er það alveg víst, að leir-
an eða vaðlarnir hafa færst
stöðugt út.
I. Verslun hefst. Löggilding
verslunarstaðar.
Á síðari hluta 16. aldar er get-
ið um verslun á Akureyri (sbr.
Ráðhúsið á Akureýri.
Einokunarsögu Jóns Aðils, bls.
43, 54—55). Á einokunartíman-
um er stöðugt verslun á Akur-
eyri. Verslunarhús einokunar-
kaupmanna stóðu syðst á eyr-
inni, áður en hin eiginlega Fjara
byrjar. Milli 1880 og 1890 var
rifið langt liús, er sneri frá austri
til vesturs, hjer um hil á sama
stað, er íbúðarhús Þorvalds Vesi
manns stendur nú (áður síma-
stöð). Það var talið af fróðum
mönnum elsta konungshúsið og
elsta búðin, en varð siðar
gej'msluhús.
Árið 1785 var 10 manns bú-
sett á Akureyri. —
Þegar verslunin var gefin
frjáls við alla þegna Danakon-
ungs í Norðurálfu 13. júni 1787,
sbr. opið brjef 18. ágúsl 1786,
var 6 Verslunarstöðum á- Islandi
veitt svokölluð kaupstaðarrjett-
indi*), og þar á meðal var Ak-
ureyri. Þessi rjettindi voru að-
allega þau, að kaupstaðarbúar
skyldu fá ókeypis lóð undir hús
og garða eft.r útmælingu. Ef
konungur átti ekki sjálfur kaup
staðarlóðina, átti að kaupa hana
handa kaupstaðnum fyrir hans
reikning. Ibúarnir skyldu í 20
ár vera lausir v.'jð að greiða
manntalsskatt. Svo átti hver serr.
vildi lieimtingu á „borgara-
rjetti“; sk}4di nafn hans skráð
í borgarabókina og honum af-
hent borgarabrjef. I framkvæmd
inni varð þetta miklum tak-
mörkunum bundið.
Fr. Lynge var síðasti kaup-
maður á Akureyri á einokunar-
timabilinu og einnig elsti og
fyrsti kaupmaður þar,eftir breyt-
:,nguna á verslunarfyrirkomu-
laginu 1787. Hann er því i raun
rjettri frumbyg-gi kaupstaðarins
eða hins löggilta verslunarstað-
ar. Rak hann verslun á Akur-
eyri til dauðadags, 1812 (f.
1745). Lætur Stefán amtm.Tlior-
arensen illa yfir Lynge, en Jón
sýslum. Jakobsson hrósar hon-
um mjög. Þe.jr settu upp saman
*) Reykjavík ein varð kaupstað-
ur í þess orðs fylstu merkingu, en
hinir 5 kaupstaðir aðeins í merk-
ingunni löggiltir verslunarstaðir.
Akureyri um 1880