Vikan - 05.02.1970, Blaðsíða 46

náttúrunnar. Ég hef t.d. uppgötv-
að að viss skordýr eiga sín skeið
á ákveðnu timabili sumarsins, svo
koma önnur. Eitt þessara dýra
er rauð bjalla eða eitthvað svo-
leiðis; ég hafði hana alltaf grun-
aða um að bíta mig, stóð hana
að vísu aldrei að verki, en var
stundum með bólum á kvöldin.
En þessi bjalla er með þeim
ósköpum fædd að sækja talsvert
inn á milli blaðanna hjá mér og
er rauð, þannig að handritin eru
öll í rauðum blettum eft-
ir þessi grey, sem hafa kram-
izt á milli blaðanna. Þegar aug-
lýst var eftir handritum til sýn-
ingar í sambandi við rithöfunda-
vikuna, þá datt mér aðeins í hug
að leggja fram þetta nýjasta af
Jörundi, en þegar ég fór að skoða
það, þá var svo mikið af illa
leiknum skordýralíkum á blöð-
unum, að ég gugnaði á því.
— Nú liggja eftir þig mörg
ritverk af ýmsu tagi. Hafðirðu
snemma planlagt að verða rit-
höfundur?
— Hafi maður þetta í sér, þá
kemur það fljótlega fram á ein-
hvern veg, jafnvel þótt ekki sé
farið að praktísera ritstörf. Eg
var ekki nema þrettán ára þeg-
ar ég skrifaði kábojsögu, fram-
haldssögu, sem ég las fyrir fjöl-
skylduna á kvöldin. Hún fjallaði
um Buffalo Bill. Afskaplega
spennandi saga. En síðan lenti
maður í skólum, svokölluðum
æðri skólum, og þá um leið í
klónum á mönnum, sem vóru
ekkert annað en merkilegheit og
aðfinnslur, og þeir drápu í mér
alla tilhneigingu til skrifta, þann-
ig að ég vildi ekki einu sinni
gera þeim þann greiða að skila
ritgerðunum, sem voru settar
fyrir, hvað þá að ég fengist til
að yrkja af eigin hvötum. Og
svo er það ekki fyrr en ég kem
út í blaðamennskuna að ég fer
eitthvað aftur að iðka rit-
störf. En ef menn hafa þetta í
sér, þá er ég á því að þótt þeir
iðki ekki beinlínis ritstörf,
þá stundi þeir þessa íþrótt með
sjálfum sér Maður sem hefur
þetta í sér, hann les bækur til
dæmis öðruvísi en annað fólk.
Við lesum þær alltaf með þess-
ari hugsun: hvernig fer hann að
þessu? Svo þegar maður einn
góðan veðurdag, eins og ég til
dæmis, er kominn út í blaða-
mennsku, þá fer maður að nota
sér ýmislegt sem lært var með
því að spekúlera í því hvernig
þessi eða hinn fór að því.
Þetta er ekki ný aðferð, en
ekki sama hvernig lærdóm mað-
ur dregur af henni. Benjamín
Franklín sá mæti maður, var
vanur að skrifa upp ritverk ann-
arra höfunda með þeim breyt-
ingum sem hann vildi hafa á
þeim, skrifaði sig þannig frá
þeim. ’Ég man líka eftir því einu
sinni að Þórbergur Þórðarson
kom til mín þegar ég var að lesa
bók eftir Truman Capote. Hvers
vegna ertu að þessu? spurði Þór-
46 VIKAN 6- tbl-
bergur. Eg svaraði því til að þessi
höfundur væri trúlega nokkuð
merkur og hægt að læra ýmislegt
af honum. Þá sagði Þórbergur:
Já, það er ágætt að lesa bækur,
ekki til að læra hvernig á að
skrifa, heldur hvernig ekki á að
skrifa.
— Hver eru viðhorf þín til
bókmennta almennt?
—■ Þau hafa breytzt með aldr-
inum svipað viðhorfum mínum
til tónlistar. Mikið af þeim bók-
menntum, sem bókmenntaspek-
ingar telja beztar, er að mínum
dómi uppskrúfað tildur eða jafn-
vel hreint blöff. Gamli maðurinn
og hafið er þannig að mínu viti
mesta blöff heimsbókmenntanna;
það er nokkuð sem ég átti til-
tölulega auðvelt með að upp-
götva, þar sem ég hef bæði
stundað ritstörf og sjómennsku.
Og hafi maður uppgötvað eitt
slíkt blöff hjá frægum höfundi,
fer maður smátt og smátt að
skoða með nýrri gagnrýni ann-
að, sem hann hefur skrifað. Og
ég hef lesið það mikið af bók-
menntum — nú orðið les ég eink-
um leikrit — að ég treysti mér
til að segja til um hvað sé ekta
bókmenntir og hvað ekki. Ég
skrifaði til dæmis smásögu í stíl
við Gamla manninn og hafið,
smásögu sem vakti athygli og
hefur verið þýdd á mörg tungu-
mál. En ég tel mér lítinn sóma
að henni, hún er ekki ekta, þó
Helga Skúlasyni tækist að vísu
með snilld sinni að gæða hana
lífi er hann las hana í útvarp
nýlega. En Tekið í blökkina til
dæmis, bók sem ég skrifaði eft-
ir vini mínum í Hafnarfirði, það
er ekta bók, sem ég þori að kann-
ast við fyrir hverjum sem er.
— Þú skrifar með tilgang í
huga, þykist ég skilja.
— Að vissu marki aðeins. Sú
hugmynd að frelsa heiminn í
bók eða á leiksviði, sem oft heyr-
ist nú, það er snakk. Þess háttar
stórvirki gerir enginn með því
einu að skrifa og færa leik á
svið; þetta getur að vísu hjálpað
til og gerir það, en hér eru það
athafnirnar sem ráða úrslitum.
Ég legg sem sagt mátulega lítið
upp úr þessu, með allri virðingu
fyrir Bertolt Brecht. En reyndin
var sú, hvað sem allri tilbeiðslu
á honum líður — og hún hefur
farið langt út fyrir það normala
hjá sumu fólki, þar á meðal hér-
lendis — að meðan hann lifði
sínu lífi á sviðinu, þá réðu aðrir
fram úr málunum utan þess. Þar
hitti Gúnter Grass skemmtilega
naglann á höfuðið í leikriti, sem
hann skrifaði um Brecht og vakti
gífurlega hneykslan í Austur-
Þýzkalandi. Grass lætur leikritið
gerast þegar uppreisn hefur ver-
ið gerð í landinu, og menn koma
til Brechts ráðalausir og segja:
það er uppreisn. hvað eigum við
að gera? Hann svarar: Nú upp-
reisn? Hvernig setjum við hana
á svið?
Nei, ég respektera ekkert
nema aksjón, og þótt mér þyki
ógnargaman að skrifa, þá dregst
maður einhvern veginn ósjálf-
rátt út í slaginn. Það er með at-
höfnum í stjórnmálum og þjóð-
félagsmálum, sem heimurinn
verður bættur, ef það er yfirleitt
mögulegt.
Það er nokkuð mikið um það
meðal ungra og róttækra
menntamanna að þeir noti skáld-
skapinn sem skálkaskjól fyrir
sjálfs sín athafnaleysi. Þeir verða
kannski svo stórhrifnir af sjálf-
um sér ef þeir halda eins og eina
ræðu fyrir einhverju réttlætis-
máli, að upp frá því finnst þeim
þeir geti með góðri samvizku
haldið að sér höndum. Mér er
djöfulinn sama hvað hver segir,
af svoleiðis sjálfsfróun get ég
ekki hrifizt. Það er gerðin sem
gildir.
■—- Krítik á allrahanda list-
greinar hefur verið mjög á dag-
skrá undanfarið, ekki sízt leik-
list. Þú vildir kannski leggja
þar nokkur orð í belg?
— Hér hefur verið um að ræða
miklar vangaveltur, og ég hef
staðið vissa krítikera að því að
þýða kafla upp úr greinum er-
lendra gagnrýnenda og setja
þetta fram sem sín eigin orð.
Þess gætir sem sagt nokkuð með
gagnrýnendurna okkar, að þeir
noti aðstöðu sína til að láta ljós
sitt skína og telja fólki trú um
að þeir séu yfirskilvitlega fróðir
og gáfaðir. Hið raunverulega
hlutverk þeirra að skrifa gagn-
rýni, hverfur oft í skuggann af
hinu.
— Sem sagt, menntasnobbið í
sinni simplustu mynd.
■— Það hefur í för með sér
marga ömurlega en um leið stór-
hlægilega fylgifiska. Marga hef-
ur það leitt svo langt að þeir
geta ekki lengur farið í leikhús
til að njóta verks á eðlilegan
hátt, til þess einfaldlega að hafa
ánægju af því, heldur verður til-
gangurinn að vera sá að sjá í
verkinu einhverja speki sem eng-
inn annar hefur getað komið
auga á. Lánist þetta ekki, er
verkið nítt niður í skítinn. Þess-
ir menn fara sem sagt ekki í
leikhús til að sjá leikrit, heldur
til að uppgötva einhverjar gáfur
í sjálfum sér.
Við getum tekið annað dæmi:
þegar ákveðinn merkishöfundur
hefur gefið út 'bækur síðustu ár-
in, hefur það ekki brugðizt að
hinir og þessir spekingar hafi
enzt til að skrifa endalausar
vangaveltur um hvað fyrir hon-
um vaki á þessum og hinum
staðnum Þeim virðist ekki hafa
dottið það í hug að þessi sami
rithöfundur býr í örskotsfæri
frá þeim flestum og hefur meira
að segja síma. Hvers vegna í
ósköpunum að slá ekki á þráð-
inn til að spyrja hann hreint út
hvað hann eigi við þarna og
þarna, og spara þannig sjálfum
sér — og iesendum — öll þessi
opinberu heilabrot?
Nú, en svo getur það auðvitað
viljað til ef höfundurinn er
spurður að hann spretti fingrum
og svari eins og véfrétt, í stað
þess að koma beint að málinu.
Nei, gaenrýnend.urnir og menn-
ingarvitarnir eru svo sem ekki
einir í sökinni.
-- Þú gerir að sjálfsögðu ráð
fyrir að halda leikritun áfram.
—- Það er sagt að blómaskeið
tenórsöngvara sé venjulega þeg-
ar þeir eru ungir, og ljóðskálda
sömuleiðis. En bassar og barítón-
ar eru oft skástir á miðjum aldri
og þar yfir. og nthöfundar sömu-
leiðis, sér í lagi leikritahöfund-
ar. Og eins og ég sagði áðan, þá
líður mér bezt þegar ég er að
þessu.
— Heldurðu ekki að einhverj-
ir kunni að finna Jörundi þín-
um það til foráttu að hann sé of
farsakenndur?
— Kann vera. Hér á landi hef-
ur sú grilla komizt inn í höfuðið
á mörgum að gamánleikir séu á
eitthvað lægra plani en sorgar-
leikir. En þeir vísu menn athuga
ekki að til dæmis Moliére skrif-
aði aldrei annað en farsa, og það
heiti notaði Shaw líka á ýmis
sín verk Kann lætur Andrókles
og ljónið dansa vals út af svið-
inu. Um Shaw er það annars að
segja að mér finnst bezt að lesa
hann, sviðsmaður hefur hann
ekki verið mikill, þótt samtölin
séu óborganleg.
Talið snýst nú um hríð fram
og aftur um lífsferil Jónasar, sem
hefur verið næsta fjölbreytileg-
ur ekki síður en þessarar síðustu
söguhetju hans. Hann hefur ekki
alleinasta stundað kennslu, blaða-
mennsku, ritsi.örf og þing-
mennsku og stundum þetta allt
í einu, heldur og annað veifið
sjóróðra, auk þess sem hann gaf
sér tíma til að nema einn vetur í
BA-deild Háskólans hér og læra
ýmis tungumál vestur í Banda-
ríkjunum. Þar sprakk í honum
maginn, þegar hann erfiðaði í
skógarhöggi vestur í Klettafjöll-
um. Vestur til Bandaríkjanna fór
hann með gamla Goðafossi á
stríðsárunum og lenti þá í mjög
harðri kafbátaárás.
— Þriðjungur skipalestarinnar
mun hafa verið skotinn í kaf,
segir Jónas. Einu sinni voru
tvö skip skotin niður nærri sam-
tímis, sitt hvorumegin við
Goðafoss. Annað var norskt: það
reis upp á endann og hvarf svo.
Hitt var Liberty-skip og það
hrökk í tvennt. Þau voru byggð
í töluverðu hasti og þoldu oft
ekki mikið, áttu til að brotna í
tvennt á krappri öldu.
— Var mönnum bjargað?
Einhverjum, en ekki nærri
öllum. Það voru skip á eftir sem
áttu að sjá um það. Við sáum
stundum þegar dimmt var hvar
menn voru á floti; það voru Ijós
í björgunarvestunum og maður
sá þau rísa og hníga á öldunum,
stundum mörg saman, stundum
eitt og eitt. Margir þeirra hafa