Vikan - 04.03.1976, Blaðsíða 2

Sagt frá
skipasmíðum
og siglingum
til forna.
Kannski hafa fyrstu landnámsmennirnir í
Noregi eftir að ísaldarjökulinn hvarf af landinu
verið eingöngu veiðimenn á landdýr, en þeir
hafa áreiðanlega snemma farið að grípa sér til
framfæris alla þá fæðu, sem hafið bauð. Því til
staðfestingar er nægilegt að benda á, að þeir
völdu sér nær eingöngu bólstaði meðfram
strandlengjunni og á eyjum, þangað sem ekki
varð komist nema á báti. Og Noregur á það
sameiginlegt með íslandi enn þann dag í dag,
að þorri íbúanna býr með ströndum fram, enda
hefur hafið fært báðum þjóðunum mesta björg
í bú.
Nú vitum við ekki, hvers konar bátum fyrstu
veiðimennirnir fleyttu sér á. Elstu leifar báta í
Noregi eru frá árunum 400 —300 fyrir Krist, og
þá höfðu norðmenn ferðast um hafið I
þúsundirára. Af steinaristum frá steinöld sést
glöggt, hve bátarnir voru mikilvægir til
lífsbjargar. Á sama hátt eru bátsmyndir iðulega
greiptar í bronssverð og hnífar frá bronsöld.
Erfitt er að tímasetja af öryggi, hvenær
steinristurnar voru gerðar, en þó má telja víst,
að bátsmyndir finnast á steinum bæði frá
stein- og bronsöld. Litið hefur verið á þessar
myndir sem myndir af skinnbátum, kannski
áþekkum húðkeipum eskimóa — sterk trégrind
klædd selskinnum.
Aðrir vísindamenn telja fyrstu bátana hafa
verið holaða trjáboli. Slíkir bátar hafa fundist á
finnskum og dönskum steinaldarbólstöðum,
svo við vitum, að þeir voru notaðir á norður-
slóðum á steinöld. Hitt verður ekki sannað,
hvor bátsgerðin var fiskibátur steinaldarmanna
í Noregi, og má þó telja líklegt, að þeir hafi
þekkt til smíða á hvorum tveggja gerðunum.
Siðari norsk bátasmíði virðist einkum byggð
á trévinnslu, og sýnist eiga rætur að rekja til
eintrjáninganna, en það afsannar ekki, að
húðkeipar hafi einnig verið notaðir á þessum
slóðum, þótt þeir hafi ekki haft mikil áhrif á
frekari þróun bátasmíða þar.
Trjágrindin er sá hluti húðkeipsins, sem ber
hann og styrkir, skinnið er til þess eins að halda
vatninu frá. í eintrjáningi gegnir bolurinn
báðum þessum hlutverkum. Smám saman er
bætt við stuðningsslám, þverstífum og röng-
um í eintrjáninginn. Sama vinnulag er viðhaft í
síðari bátasmíði í Noregi, næsti hluti grindar-
innar er fyrst smíðaður úr tveimur borðum,
síðan eru rengurnar settar.
Elsti bátur, sem fundist hefur á norðurslóð-
um að eintrjáningum undanteknum, er frá því í
kringum árið 350 fyrir Krist. Hann er meðal
þess, sem fannst í Hjortspring í Als á Jótlandi.
Báturinn er langur linditréskanó, sem tuttugu
menn gátu tvípaðlað. Allir hlutar bátsins eru
saumaðir eða strengdir saman. Þótt tæknin sé
frumstæð, ber öll smíði þess greinilega merki,
að hún byggir á langri hefð í trébátasmíði. Á
mörgum steinaristum í Noregi eru myndir af
bátum, sem líkjast Hjortspringsbátnum séðum
frá hlið, svo þessi gerð báta hefur ekki verið
bundin við Danmörk.
Elstu bátaleifar, sem fundist hafa í Noregi,
eru miklu yngri, eða frá því um Krists burð. Af
Halsnöybátnum svokallaða hafa ekki varðveist
nema nokkur borð, sem hafa einnig verið
saumuð saman. Öfugt við Hjortspringsbátinn
hefur Halsnöybátnum verið róið en ekki
tvípaðlað. Á borðstokknum hafa verið ára-
bönd áþekk keipunum, sem enn tíðkast í
Vestur-Noregi. Það hefur verið mikil framför
að hefja róður í stað þess að tvípaðla, því að
vöðvaaflið nýtist miklu betur við róðurinn.
Á árabilinu 350 — 400 eftir Krist tóku báta-
smiðir víðast hvar í Noregi að negla fjalirnar í
Gokstadsskipið var grafið upp árið 1880 á
Vestfold í Noregi. Það var tuttugu og fjögra
metra iangt, fimm metra breitt, og því var róið
af sextán ræðurum. Það er taiiö hafa verið
byggt í kringum árið 900, og áhöfnin hefur
verið um það bii 40 manns.
bátana saman með járnnöglum í stað þess að
sauma þær saman, en saumnum var sums
staðar haldið áfram, sjálfsagt vegna þess að
járnið hefur verið of dýrt. Allar götur síðan hafa
bátar og skip á norðurhveli jarðar verið
ákaflega svipuð að lögun. Að sjálfsögðu hefur
ýmislegt breyst í bátasmíðinni, en aðalatriðin
eru enn hin sömu, og sama er að segja um
mörg tæknileg atriði bátasmíðarinnar, sem
hafa gengið í arf mann fram af manni í meira
en sextíu kynslóðir.
Skip og báta járnaldar þekkjum viö af
samtíma myndum, sem fundist hafa í gröfum
og víðar. Með ströndum fram þótti eðlilegt, að
báturinn fylgdi eiganda sínum í hauginn, og
þegar sigurvegarar í orustum fórnuðu guð-
unum vopnum hinna sigruðu, fylgdi skip þeirra
iðulega með.
Slíkir fornleifafundir eru miklum mun al-
gengari í Danmörku og Svíþjóð en í Noregi.
Skammt frá Hjortspring á Als á Jótlandi er
Nydam Mose. Þar hlýtur að hafa verið vé, því
að þar hafa fundist merkar fornleifar úr
fornöld. í kringum 350 — 400 eftir Krist hefur 24
2 VIKAN 10. TBL.