Vikan - 31.05.1984, Qupperneq 17

Vísindi fyrir alrrienning
Harry Bökstedt
Einkaréttur á íslandi: Vikan
Bensenhrmgurinn birtist
í draumi í slöngulíki
Eftir að hafa lengi gruflað í atómuppbyggingunni í ilmandi
kolvetnasamböndum sofnaði prófessor Friedrich A. Kekulé
fyrir framan arininn. Þá dreymdi hann slöngu sem beit í hal-
ann á sér. Það dugði til að Kekulé uppgötvaði bensenhring-
inn — einn af hornsteinum lifefnafræðinnar.
Draumar geta veriö uppspretta
andagiftar sem flest fólk gerir sér
ekki grein fyrir. í draumnum
starfa öfl sem leysa stundum
þrautir sem viö höföum ekki ráðiö
við í vöku. Sá sem glöggvar sig á
þessu og lærir aö túlka mál
draumsins getur haft af því mikiö
hagræði í ýmsu tilliti.
Bandaríski sálfræöingurinn
Morton Schatzman, sem starfar í
London, er þessarar trúar. Hann
viöar að sér öllu sem viröist
staöfesta þetta og öllu sem gæti
lagt eitthvað af mörkum til skýr-
ingar fyrirbrigðinu.
Það er auðskiliö aö Schatzman
er lítt hrifinn af hinum nýju,
byltingarkenndu drauma-
kenningum Francis Cricks nóbels-
verölaunahafa. Samkvæmt þeim
eru draumar aöferð mannsheilans
(og fleiri spendýra) til þess að
losa sig viö óeölilega og óæskilega
þanka. Þegar viö vöknum og
munum drauminn er þaö aðeins
lítill hluti þessarar heilastarfsemi
sem við verðum þannig vör við,
kannski síöasta þankabrotið sem
heilinn er að má út úr minniskerf-
inu og kannski væri æskilegast aö
við hefðum aldrei oröið okkur
meðvitandi um.
Schatzman er öndverðrar
skoöunar og sannfærður um aö
draumar geti veriö jákvæðir og
skapandi, leyst ýmsa hnúta,
vísindalega, listræna eöa til-
finningalega.
Heyrst hefur af vísindamönnum
sem kunna að segja frá því
hvernig þeir voru strandaöir við
úrlausn erfiös verkefnis en
vöknuöu upp um miöja nótt og
höföu þá lausnina á takteinum.
Eitt merkilegasta dæmið þar um
er draumur sem leiddi til einnar
af þýöingarmeiri uppgötvunum
efnafræöinnar, nefnilega hring-
keðjunnar í kolefnissamböndum.
Fræöimenn höfðu gruflað yfir því í
nær 30 ár hvernig þau væru sam-
sett. Meðal þeirra var Friedrich
August Kekulé, einn af fremstu
efnafræðingum Þýskalands á
miöri 19. öld. Þaö var kolvetnis-
sambandiö bensen CgH^ sem hann
braut heilann um.
Síðla kvölds 1865 sat Kekulé, þá
nýskipaöur prófessor í Bonn, og
vann að tímamótakennslubók
sinni í lífefnafræði (sem hann lauk
svo aldrei við). Hann rak í strand,
sneri stólnum aö arineldinum og
sofnaði. í draumnum svifu atómin
honum fyrir hugskotssjónum. Þau
tóku á sig ýmsar myndir og
mynduðu alls konar sambönd.
Nokkur mynduöu langar keöjur
sem liöuöust eins og slöngur. Ein
þeirra beit sjálfa sig í halann og
hringurinn, sem þannig mynd-
aöist, tók að snúast fyrir augum
prófessorsins í svefninum.
Hann hrökk upp og þaö sem eftir
liföi nætur lá hann yfir þessari
draumsýn og hóf útreikninga á
hugmyndinni sem hún fæddi
honum. Þar fékk hann sem sé hug-
myndina aö bensenhringnum þar
sem sex kolefnisatóm tengjast
hvert ööru í lokaðri keöju, upp-
bygging sem er einn af hornstein-
unum í lífefnafræöinni.
,,Ef okkur lærðist aö dreyma
gætum við kannski uppgötvað
sannleikann,” segir Kekulé í
minningum um þennan viðburö.
En hann bætir því við aö slíkar
uppgötvanir sé kannski gáfulegast
aö segja ekki öðrum fyrr en
maður hefur sannprófað þær í
vöku og með fullri meövitund.
Draumagrúskarar hafa auðvit-
aö lengi haft áhuga á fyrir-
brigðinu, þar á meðal Bandaríkja-
maðurinn William Dement,
þekktur forgöngumaður í þessum
vísindum. I einni tilrauna sinna
fékk hann til liös viö sig 500 stúd-
enta í Stanfordháskóla. Hann lét
þá velta lítilsháttar fyrir sér eftir-
farandi stafaröö (hér aölagaö
íslensku): ETÞFF. . . — Spurn-
ingin var þá eftir hvaöa reglu
bókstöfunum var raðaö og hvaða
tveir bókstafir ættu að koma næst
samkvæmt þeirri reglu. Áttu
stúdentarnir aö skila skriflegum
lausnum næsta dag og um leiö
gera grein fyrir draumförum
sínum sömu nótt ef hugsanlegt
væri aö tengja þær eitthvað lausn-
inni.
Níu stúdentar skiluöu inn réttu
svari. Tveir þeirra höföu kraflað
sig fram úr því í vöku en hinum sjö
haföi svarið birst í draumi. Einn
dreymdi að hann væri að skoða
málverkasal og byrjaði að telja
myndirnar á veggnum: Einn,
tveir, þrír, fjórir, fimm. . . en
næstu tveir rammar voru auöir.
Stafarunan var þá fremsti bók-
stafur í hverri tölu og næstu tveir
stafir skyldu því vera SS (sex og
sjö).
í annarri tilraun setti Dement
fyrir stúdentana bókstafaþuluna
H, I, J, K, L, M, N, 0 og setti þeim
fyrir að lausnin væri eitt orö. Á
einn stúdentinn sóttu draumar um
vatn í alls konar mynd. Hann var
að sigla á vatni, hann var á sjó að
veiöa hákarla, hann var úti í úr-
hellisrigningu. En ekki kom
honum annaö í hug en orðið „alfa-
bet”. Það sem Dement haföi hins
vegar hugsaö sér og draumarnir
höfðu reynt aö birta stúdentinum
án árangurs var einmitt oröið
vatn. Það var aö vísu nokkuð lang-
sótt og byggöist á leik meö fram-
burð á ensku. Efnafræðiformúla
vatns er H20, sem mælt fram á
ensku er H two 0, en þaö gæti
hljómað eins og ef sagt væri á
ensku aö bókstafsrunan heföi náð
„from H to 0” (frá H til 0).
Meö aðstoð tímaritsins New
Scientist hefur Schatzman reynt
að leggja ýmislegt til þessarar
rannsóknaraðferðar á draumum.
Síðasta vor fengu lesendur tíma-
ritsins eftirfarandi gestaþraut að
glíma við. Forsendur: Sex
jafnlöng strik. — Þraut: Myndið
fjóra jafnhliöa þríhyrninga úr
þessum strikum og skulu hliðar
þeirra jafnlangar strikunum.
Um sumarið dreif inn yfir
hundrað úrlausnir. Samkvæmt
bréfunum höfðu ellefu þeirra
fundist í draumi. Stúdínu eina
hafði dreymt að hún gengi
meðfram grindverki járnbraut-
arinnar við gamla gagnfræða-
skólann sinn og léti höndina
strjúkast við rimlana. Allt í einu
var eins og sex rimlar losnuöu og
rööuðu sér upp, eins og væru þeir
tjaldgrind í indíánatjaldi. Þá
breyttist draumurinn og henni
fannst hún stödd í efnafræðiprófi
þar sem kennarinn var aó tala um
hornbogann 108 gráður 28
mínútur. — Þessi bráðskarpa
stúlka vissi aö það var hornið á
mólikúlauppbyggingu metans,
sem er CH4. Þar er kolefnisat-
ómiö hugsað inni í miðju en
vetnisatómin í fjórum hornum
hyrnunnar. Hyrnan er eins og
þrístrendur píramíti.
Þar með lá allt ljóst fyrir og
stúlkan gerði sér ljóst að hana
hafði dreymt lausnirnar í tveim
útgáfum.
Slík svör eru Schatzman mjög
að skapi, hvers virði sem þau
annars kunna aö vera sem
sannanir á kenningum hans, enda
er það allt háð góðum vilja og
sannsögli þeirra sem svara.
Hann hefur einnig lagt til heila-
brot í þættina Science in Action
sem BBC World Service býður upp
á hvert sunnudagskvöld. Hér er
eitt þeirra sem hann leggur til að
menn sofi á. Tölurnar 8, 5, 4, 9,1,
7, 6, 3, 2 mynda röö. Eftir hvaöa
kerfi er þeim raðaö. Ef svarið
birtist þér í draumi mættir þú
gjarnan senda honum línu þar um
til þessa heimilisfangs: 14 Laurier
Road, London NW5ÍSG.
22. tbl. Vikan 17
Teikning: Mikk Noodapera.