Vikan - 17.04.1986, Blaðsíða 45

líka sómamaðurinn Jón Ólafsson
og óvanur því að fara með fleipur.
Forsaga þessa máls er sú að síðla
árs 1904 hófust í Vatnsmýrinni
boranir fyrir vatni handa Reykvík-
ingum. Vatnsskortur hafði plagað
bæjarbúa um langt skeið enda voru
vatnsból fá og brunnarnir ekki
ýkja heilsusamlegir. Reykjavíkur-
bær átti þá ekki Elliðaárnar og
leist stjórnendum bæjarins illa á
að leggja út í kostnað við kaup á
þeim, sem þó virtist augljósasti
kosturinn við að bæta úr vatnsleys-
inu. Eftir fjölmennan borgarafund,
þar sem úrbóta var krafist, varð
það úr að reynt skyldi að bora eftir
vatni í Vatnsmýrinni og var feng-
inn danskur maður til að taka
verkið að sér. Hét sá Hansen og
kom hingað til lands með bor til
verksins.
Boranirnar gengu illa enda kom
í ljós að ekki hafði verið fenginn
réttur bor til verksins, með tilliti
til jarðlaga. Þó hélt Hansen áfram
og lét sig hvergi. Síðasta dag mars-
mánaðar 1905 var borinn hans
kominn niður á 118-120 feta dýpi
og bólaði lítið á vatni. Aftur á
móti tók Hansen eftir því að borinn
hafði bersýnilega komið niður á
einhvern glóandi málm því gullleit
skán var á honum. Var talið að lag
þessa málms væri um það bil
tveggja þumlunga þykkt.
Það var íslenskur maður sem
hafði grafið eftir gulli í Ameríku
sem kvað upp úr með það að hér
væri um gull að ræða. Sá hét H.
Hanson og ku hafa komið við í
sjálfri paradís gullgrafaranna,
Klondyke, í leit sinni að eðalmálm-
inum. Aðferð hans til þess að sann-
reyna hvort málmkornin, sem bor-
maðurinn færði honum, væru í
raun og veru úr skíragulli var sú
að fyrst sló hann eitt málmkornið
út í örþunna himnu og lagði hana
því næst yfir hárbeitta rakhnífsegg.
Þegar það kom á daginn að þynnan
lagðist niður með egginni báðum
megin en brotnaði ekki - þá sagði
Hanson að ótvírætt væri hér um
gull að ræða. Svona færu þeir
nefnilega að vestur í Klondyke.
Eftir að Erlendur Magnússon,
gullsmiður í Reykjavík, hafði og
lýst því yfir að málmkornin væru
bersýnilega gull þótti Jóni Ólafs-
syni ritstjóra ekki þurfa frekari
vitnanna við og birti frásögn sína
í blaðinu Reykjavík.
Og það er óhætt að segja að það
hafi orðið uppi fótur og fit í bænum.
Gull í Vatnsmýrinni! Menn sáu
fyrir sér glæsta framtíð bæjarins,
hann myndi slá Klondyke alger-
lega við og Reykvíkingar yrðu
forríkir! Það var ekki um annað
talað í bænum næstu daga og ótal
skýjaborgir munu hafa risið með
örskotshraða upp úr Vatns-
mýrinni. Þegar í stað hófst mikið
brask með lóðir í bænum og hækk-
uðu þær mjög í verði sem þóttu
líklegar til þess að þar leyndist
gull undir. Sumir hófu líka gull-
gröft upp á sitt eindæmi og puðuðu
við hann lengi vel en við lítinn
árangur. Það fóru líka fljótlega að
renna tvær grímur á ýmsa sem áður
höfðu verið óðir og uppvægir.
Fleiri sýnishorn úr Vatnsmýr-
inni voru rannsökuð af þeim sem
vit áttu að hafa á og niðurstöðurn-
ar urðu margvíslegar. Sumir kváð-
ust hafa fundið merki gulls í
málmögnunum, aðrir kváðu efnið
vera brennisteinskís eða kopar.
Þrátt fyrir þetta voru margir enn
fullvissir um að gull væri að finna
í mýrinni og ekki voru liðnir marg-
ir dagar frá gullfundinum þegar hér
hafði verið stofnað félagið Málmur
og var forvígismaður þess Sturla
Jónsson kaupmaður. Bæjarstjórn-
in ákvað að ganga til móts við
félagið - enda þótt kominn væri
upp kvittur um að Hanson gull-
grafari hefði með prettum skafið
gullögnina af brjóstnálinni sinni
og flestir fylltust því hæfilegri
varúð í garð sagnanna um gullæð-
ina undir Öskjuhlíð.
Bæjarstjórnin kaus nefnd hinn
6. apríl til þess að hafa umsjón með
rannsókninni á gullgreftrinum og
eiga samvinnu við Málm-félagið. í
upphafi var ætlunin að láta rann-
saka jafnharðan allt það sem kæmi
upp úr borholu Hansens í Vatns-
mýrinni en í ljós kom að slíkt var
ógjörningur. Borinn kom fljótlega
niður á mjög hart jarðlag sem hann
vann lítt á og þótti því sýnt að fá
yrði til landsins kröftugri bor. Loks
var ákveðið að stofna hlutafélag
um námugröft á íslandi og skyldi
hver hlutur hljóða upp á fimmtíu
krónur. Reykvíkingar áttu for-
kaupsrétt að hlutabréfunum en
heimilt var að selja útlendingum
bréf ef ekki fengist nægilegt fjár-
magn hér innanlands. Þá var lagt
til að hinu nýja hlutafélagi skyldi
leigt námasvæðið til fimmtíu ára
og takmarkaðist það að austan við
Hafnarfjarðarveg norður að Vatns-
mýri en að vestan við Vatns-
mýrina og Skildinganes. Hlutafé-
lagið átti að borga fimm hundruð
krónur á ári fyrir námaleyfið og
skyldi féð renna í bæjarsjóð. Eftir
að námugröftur hæfist skyldi leig-
an haldast óbreytt þar til hreinn
ágóði félagsins næmi 5% eða
meira. Ágóði á bilinu 5-25% skyldi
renna að einum fimmta í bæjarsjóð
en gróði á bilinu 25-50% að einum
þriðja. Ef gróðinn færi yfir 50%
skyldi bæjarsjóður fá helming á
móti hlutafélaginu. Þá var sam-
þykkt að prófboranir skyldu ekki
standa i meira en tvö ár og raun-
verulegur námugröftur skyldi heíj-
ast innan tveggja ára þaðan í frá.
Hlutafélagið Málmur var svo
stofnað hinn 22. september 1905 og
var hlutaféð 100 þúsund krónur en
í lögum þess kveðið á um að auka
mætti það í 250 þúsund. Um hluta-
fjáraukninguna urðu nokkrar deil-
ur þar sem mönnum þótti augljóst
að stærstu hluthafarnir gætu á
skömmum tíma sölsað undir sig
félagið ef líkur væru á stórkostleg-
um gróða. Niðurstaða fékkst ekki
úr þessum deilum en þær munu
hafa orðið til þess að Alþingi setti
árið 1907 lög um námugröft á ís-
landi. Og hvað sem því líður mun
hlutafjársöfnun hafa gengið allvel
en stjórnarmenn keypt stærstu
hlutina. 1 stjórn félagsins voru
merkismenn á sinni tíð: Sturla
Jónsson kaupmaður, Klemens
Jónsson landritari, Sigurður Briem
póstmeistari, Björn Ólafsson augn-
læknir og Ásgeir Sigurðsson kons-
úll.
Stofnendur félagsins voru hinir
bjartsýnustu framan af og ýmsir
urðu til þess að auka þeim trú á
að gull væri sjálfsagt yfrið nóg í
Vatnsmýrinni. Annar Islendingur
var kominn vestan úr Ameríku,
Arnór Árnason, sem starfað hafði
um langt skeið sem málmhreinsun-
armaður í Chicago. Hann þóttist
þess fullviss að gnægð málma væri
að finna á íslandi og þar á meðal
gull. Benti hann á að Island væri
á sömu breiddargráðu og þau lönd
í heimi hér þar sem mest væri af
gulli. Þegar Arnór tók að rann-
saka málmsýni úr Vatnsmýrinni
fann hann í þeim gull, silfur, kopar,
ál og brennistein, hvorki meira né
minna! I blöðum var haft eftir sig-
urvissum málmhreinsunarmannin-
um að í hverri smálest af því sand-
lagi, sem borinn var kominn niður
á, væri gull að verðmæti 144 krónur
og 50 aurar.
Ekki voru allir jafnsannfærðir.
Sumir fullyrtu að flestallir málm-
arnir, sem Arnór taldi sig hafa
fundið, væru í rauninni úr dína-
míttúpum þeim sem notaðar voru
til að sprengja gegnum jarðlögin
undir mýrinni. Arnór lét sig ekki
og í blaðagrein sagði hann kátur
og reifur:
„Veruleg gullöld íslands er að-
eins að byrja.“
En áhuginn fór nú samt sem
áður þverrandi. Eftir að Hansen
bormaður hafði sannreynt að hvað
sem gulli liði væri ekki nægilegt
vatn undir Vatnsmýrinni tók
hann bor sinn og hélt heim á leið
og Málmur hf. átti engan bor. Það
var heldur ekki sérlega mikill
myndarbragur á tilraunum félags-
ins til þess að útvega nýjan bor til
landsins. Árið 1906 leið án þess að
nokkuð gerðist í málinu en for-
svarsmenn Málms kváðust þó enn
sannfærðir um gullið. Einn stjórn-
armanna í félaginu hélt utan til að
kaupa hentugan bor en tókst ekki.
Þá fór vélstjóri á vegum félags'ins
til útlanda í sömu erindagjörðum
og sagði við heimkomuna að bor-
inn væri á leiðinni með skipinu
Ceres. En Ceres kom og fór án þess
að borinn væri um borð og voru
nú margir farnir að henda gaman
að félaginu og brölti þess. Árni Óla
segir frá því að þetta mál hafi orðið
til þess að nýtt máltæki skaut upp
kollinum og náði töluverðri út-
breiðslu: „Við sjáum nú til þegar
Ceres kemur!“
Loks kom þó borinn og einmitt
með Ceres. Þetta var í maí 1907 en
boranir gátu ekki hafist fyrr en upp
úr miðjum júlí. Skemmst er frá því
að segja að þær urðu gullfíknum
Reykvíkingum mikil vonbrigði. í
nóvember hafði borinn brotið sér
leið niður á 114 feta dýpi og þar
fannst svolítið af sinki sem þótti
góðs viti og skömmu síðar fannst
ofurlítið gull nokkru neðar. Á
133-136 feta dýpi kom borinn niður
á vott bæði gulls og silfurs, að því
er fróðir menn töldu, en engin leið
var að skera úr um hvort magnið
nálgaðist það að hægt yrði að hefja
vinnslu. Borunum var loks hætt
þegar borinn kom niður á mjög
hart jarðlag á 220 feta dýpi. Fyrir-
hugað var að rannsaka frekar
hvort það borgaði sig að vinna þá
málma sem fundist höfðu en þá var
fjármagn Málms á þrotum og af
einhverjum ástæðum tókst aldrei
að safna því sem á vantaði.
„Gyllta félagið“ - semisvo var
nefnt eftir að mestur ljóminn fór
af gullleitinni - dó því drottni sín-
um þegjandi og hljóðalaust og
borinn rykféll í rólegheitum við
Hafnarfj arðarveg.
Ekki gátu allir sætt sig við þessi
málalok og árið 1924 var stofnað
nýtt félag um gullgröft í Vatnsmýr-
inni. Það hlaut nafnið Málmleit og
fékk hingað til lands mikinn og
góðan bor til þess að ganga nú úr
skugga um það í eitt skipti fyrir
öll hvort gullið væri þarna. Borinn
snerist af krafti allt sumarið 1924
og fór mun lengra niður í jörðina
en hinn gamli bor hafði gert en
árangurinn varð enginn. Ekkert
gull. Og Málmleit hf. fór fyrir lítið
eins og Málmur á undan því. Bor-
inn átti hins vegar eftir að koma
að gagni þegar, nokkrum árum
síðar, var farið aðjiora eftir heitu
vatni inni í Laugardal og hitaveita
sett á laggirnar að frumkvæði
þeirra Jóns Þorlákssonar og Knuds
Zimsen. Gullleitin var því ekki
alveg gagnslaus þó hætt sé við að
flestum hafi þótt minna til heita
vatnsins koma en gullklumpanna
sem menn bjuggust við að sækja
sér í mýrina. Og þó.
16. TBL. VIKAN 45