Tímarit lögfræðinga - 01.11.1988, Síða 9

KENNINGIN UM GREININGU RlKISVALDSINS
Það eru ekki bara stjórnarskrárreglurnar uni mannréttindi sem
hafa að leiðarljósi hugsjón um að vernda borgarana fyrir ríkisvald-
inu og misbeitingu þess. Þar kemur líka við sögu kenningin um grein-
ingu ríkisvaldsins, sem ótvírætt birtist í stjórnarskrá okkar og ann-
arra skyldra ríkja, þó þar séu margs konar frávik frá kenningunni
í sinni hreinustu mynd. Þessa hugmynd má rekja til franska heim-
spekingsins Mentesquieu og verk hans um ,,anda laganna“ („De 1’
Espirit des Lois“) sem út kom árið 1748. Montesquieu segir það vera
eilíflega svo, að sá sem hafi vald, hafi tilhneigingu til að misnota það.
Og til þess að koma í veg fyrir misnotkun valds sé nauðsynlegt að
koma á þeirri skipan að vald stöðvi vald. Með vísan til þessara kenn-
inga greinum við ríkisvald í þrennt, löggjafar-, framkvæmda og dóms-
vald, og ráðgerum að þessir valdaþættir séu ekki fengnir sömu aðilum
í hendur. Frávik frá þessu fyrirkomulagi felst að vísu í stjórnskipunar-
reglum okkar, t.d. í þingræðisreglunni sjálfri. Þó er ljóst að hugmynd-
in er við lýði. M.a. birtist hún í því að gert er ráð fyrir að til skuli
vera í landinu dómarar, sem ekki hafa að auki umboðsstörf á hendi.2)
HVAÐ STYÐUR ANNAÐ
Þegar á heildina er litið er ljóst, að stjórnarskrá okkar gerir ráð
fyrir því, að ríkisvaldið sé sótt til þjóðarinnar sjálfrar og þjóðin ráði
sjálf málefnum sínum inn á við og út á við. Síðan eru gerðar ráðstaf-
anir til að vernda sérstök persónubundin réttindi manna fyrir vald-
höfum á hverjum tíma, svo og til að vernda borgara fyrir of mikilli
valdsöfnun á fárra hendur og þeirri misbeitingu sem af því kann að
leiða. Við sjáum líka að þau viðhorf, sem þannig móta stjórnarskrá
okkar, mynda órofa heild. Þar styður hvað annað. Við segjum stund-
um, þegar við viljum orða flókið samspil reglnanna á einfaldan en
ómarkvissan hátt, að reglurnar séu sóttar í eina stóra hugsjón, lýð-
ræðishugsjón. Auðvitað er stjórnskipun okkar byggð á pólitískum
sjónarmiðum. Menn getur greint á um þau í stóru eða smáu. Það
breytir ekki hinu að þessi sjónarmið hafa orðið ofan á í samfélagi
okkar og þeim verið veitt sérstök vernd. Að því er varðar t.d. stjórnar-
skrárákvæðin um mannréttindi verður það fyrst og fremst hlutverk
dómstóla að skýra þau með eðlilegum lögskýringaraðferðum, þar sem
2) Sjá 61. gr. stjórnarskrárinnar.
139