Tímarit lögfræðinga - 01.09.1995, Síða 12

3. TAKMARKANIR VALDS OG RÉTTARRÍKIÐ
Hjá Montesquieu er vald takmarkað á tvo vegu. Önnur takmörkunin stafar af
því hvernig valdi er dreift meðal manna. Jafnvel harðstjóri dreifir valdi marg-
víslega. Hin takmörkunin ræðst af hefðum og skoðunum samfélagsins sem setja
harðstjórum skorður ekki síður en öðrum valdhöfum. Harðstjórn taldi
Montesquieu jafnvel takmarkaðri en flesta aðra stjórn. Meinið við hana, til að
mynda hjá Tyrkjasoldán á 18du öld, sagði hann fyrst og fremst vera duttlunga
hennar, en ekki neitt ofurvald sem hún hefði yfir þegnum sínum. Harðstjórn er
veik stjórn hjá Montesquieu. Veikleiki hennar er einkum sá að þar eru engar
fastar reglur. Þegnar harðstjóra geta oft gert hvað sem þeim sýnist. En kjarni
málsins er að þeir eru aldrei óhultir fyrir duttlungum valdsins. Sterk stjóm er á
hinn bóginn skipuleg stjóm, seld undir strangar reglur. Montesquieu hefði
ugglaust sagt annað og meira en þetta hefði hann þekkt til alræðisríkja tuttug-
ustu aldar.
Ef allt vald er í eðli sínu takmarkað á vandi stjórnvitringa að sjálfsögðu ekki
að vera sá að takmarka það eins og Locke lagði kapp á í Ritgerð um ríkisvald.
Það er bersýnilega ekki nóg að takmarka vald til að tryggja frelsi ef allt vald er
ævinlega takmarkað. Það verður að dreifa því frekar en að takmarka það. Og
það verður að dreifa því á réttan hátt. Hér þarf á nákvæmum og virkum reglum
að halda. Annars vita þegnarnir ekki til hvers er ætlazt af þeim.11
Montesquieu er einn áhrifamesti höfundur hugmyndarinnar um réttarríki þótt
hann notist ekki við það hugtak. Réttarríkið tryggir frelsi þegnanna með reglum
eins og þeim að engum sé refsað nema fyrir brot á heyrinkunnum lögum, að
brotamaður sé dæmdur eftir reglum sem vernda saklausa, jafnframt því sem þær
hæfa seka, að hver maður geti neytt réttar síns gagnvart öðrum mönnum og ekki
síður gagnvart ríkisvaldinu. Allt þetta krefst þess bersýnilega að dómstólar séu
hiutlausir og sjálfstæðir. Við köllum slíka skipan réttarríki. Montesquieu kallar
lög af þessu tæi réttarfarslög, og hann segir þau tryggja frelsi einstaklingsins
(þegnfrelsi) sem hann kallar líka réttarfarsfrelsi.
Montesquieu gerir síðan greinarmun á tvenns konar lögum, réttarfarslögum
og stjórnarfarslögum. Til samræmis við hann gerir hann annan greinarmun á
tvenns konar frelsi, réttarfarslegu frelsi, sem er einstaklingsfrelsi eða þegnfrelsi,
og stjórnarfarslegu frelsi sem stjórnskipanin í heild á að tryggja. Hvert er þetta
stjórnfrelsi sem er annað en frelsi þegnanna? I ljós kemur að stjómfrelsið er
ekkert annað en þrískipting ríkisvaldsins í löggjafarvald, dómsvald og fram-
kvæmdavald.
Hjá Montesquieu þurfa stjómfrelsi og þegnfrelsi ekki að fara saman. Sumir
hnjóta um þetta. Brezki stjómfræðingurinn John Plamenatz hafnar því sem
hverri annarri firru, og reynir að bæta um betur með því að leiða í ljós hvernig
11 Sbr. sania rit I, 277.
198