Tímarit lögfræðinga - 01.09.1995, Síða 16

orðið að baráttumáli, í samtímanum. Þrískipting ríkisvaldsins er hins vegar
heilög kýr sem enginn vill hrófla við.20 Meðal annars þess vegna getum við
verið andvaralaus gagnvart þrískiptingunni eins og raunin var um okkur ís-
lendinga þegar Mannréttindadómstóllinn í Strasborg knúði okkur til að setja
aðskilnaðarlögin 1992. En hún er tiltölulega einfalt mál, alveg eins og hún er
hjá Montesquieu. Fjölræðið er flóknara og að því leyti fróðlegra. Fjölræðið
krefst sjálfstæðra stofnana af öllu mögulegu tæi.
Ef við hugsum um sjálfstæði stofnana er einn vandinn sá nákvæmlega hvert
sjálfstæðið er eða á að vera. Á það til dæmis að vera fjárhagslegt sjálfstæði
þannig að ríkisháskóli eða ríkisútvarp eigi að eiga sem rninnst undir fjárveit-
ingavaldinu? Á það að vera sjálfræði stofnananna um ráðningu starfsfólks, til
dæmis sjálfræði háskóla eða ríkisútvarps um stöðuveitingar? Á það að vera
sjálfræði starfsfólks um störf sín, þannig til dæmis að ekki megi segja pistlahöf-
undi í útvarpi upp fyrir það sem hann segir í pistlum sínum, enda væri það
óheyrilegt ef háskólakennara væri sagt upp fyrir það sem hann segir í
kennslustundum? Skerða aukastörf sjálfstæði starfsmanna og þar með sjálf-
stæði stofnana þeirra? Á sjálfstætt útvarp að neita sér um að birta auglýsingar
af ótta við áhrif auglýsenda? Eg ætla ekki að reyna að svara slíkum spurningum.
En kannski ég fái að geta þess að ég held að það sé ekki til neitt einfalt svar við
þeim. Sjálfstæðið er og verður margvíslegt, og það er engin leið að einfalda það
eða draga það saman í einhverja meginreglu. Eina vitið væri að safna sem flest-
um dæmum um það og reyna síðan að flokka þau, helzt á marga ólíka vegu til
þess að skilningurinn á því geti orðið sem fjölbreytilegastur.
Eg ætla að fá að binda mig við háskóla. Háskólar eru mjög merkileg fyrirbæri
frá stjórnfræðilegu sjónarmiði. Þeir eru mikilsverðir í stjórnskipunarsögunni.
Lýðræðisríki nútímans eru oft rakin til þriggja þátta. Einn af þeim er trúar-
bragðastyrjaldimar í Evrópu og umburðarlyndishugmyndimar sem sprattu af
þeim. Annar er myndun markaðskerfisins í Evrópu og síðar í Ameríku. Hinn
þriðji er hugmyndir manna eins og Lockes og Montesquieus, og öll þróun
stjómskipunarlýðræðis með settum stjórnarskrám.21 En það er ekki minnsti vafi
að evrópskir háskólar, bara sem stofnanir, eiga heima á þessum lista yfir sögu-
legar rætur nútímalýðræðis.
Ef við lítum á háskóla í samtímanum þá eru þeir að mörgu leyti sérkennilegir.
Til dæmis eru engar stofnanir alþjóðlegri, hvort heldur í viðhorfum eða í störf-
um. Engar stofnanir sem sögur fara af eru lýðræðislegar reknar en háskólar -
þeir búa við bæði kosti og galla lýðræðis umfram öll önnur fyrirtæki mannanna
- og þetta lýðræði er ævagömul hefð. Svo má nefna smærri sérkenni eins og þau
20 Þó er ágreiningur um hversu róttæk þrískiptingin skuli vera, til dæmis um þingræði eða þá
um vald þjóðhöfðingjans.
21 Sbr. John Rawls: „The Idea of an Overlapping Consensus“. Rawls nefnir ekki háskólana.
202