Ægir - 01.03.1996, Blaðsíða 22

Fiskveiðasaga
Norður-Atlantshafs
Jón Þ. Þór
„Föðurland vort hálft er hafið,"
segir í þekktum islenskum sálmi,
og lýsa þau orð betur en flest ann-
að því hlutverki, sem hafið hefur
um aldaraðir gegnt í lífi þjóðanna
við norðanvert Atlantshaf. Eyþjóð-
unum, íslendingum og Færeying-
A miðöldum, nánar tiltekið frá því á
ofanverðri 8. öld og fram á þá 15., var
Norður-Atlantshaf óskorað áhrifasvæði
norrænna manna, eins konar mare nostr-
um norrænna þjóða. Víkingar urðu fyrst-
ir til að sigla yfir hafið frá Noregi og
Danmörku til Bretlandseyja, Hjaltlands,
Orkneyja, Færeyja, íslands, Grænlands
og loks alla leið til Norður-Ameríku. Á
Færeyjum, íslandi og Grænlandi námu
þeir lönd, og hvar sem þeir fóru, fluttu
þeir með sér menningu sína og höfðu
djúpstæð áhrif á þær þjóöir, sem þeir
heimsóttu og settust að hjá. Má enn
glöggt greina norræn menningaráhrif -
arfleifð víkingaaldar - víða á norðan-
verðum Bretlandseyjum.
Þegar kom fram á 15. öld, tóku aðrar
þjóðir, einkum Bretar, að keppa við nor-
rænar þjóðir um áhrifavaldið á Norður-
Atlantshafi og svo fór, að veldi hinna
síðarnefndu varð ekki jafn óskorað og
áður. Lengi eimdi þó eftir af fornri frægð
og á 16., 17. og 18. öld litu Danir með
nokkru stolti á Norður-Atlantshaf sem
danskt hafsvæði og kölluðu konungshaf
- „kongens stromme". Var það að sínu
leyti réttnefni, enda heyrðu þá öll lönd
norðan Hjaltlands og Orkneyja, frá Nor-
egi í austri til Grænlands í vestri, undir
dönsku krúnuna.
í sögulegum skilningi geta þjóðirnar,
sem búa við norðanvert Atlantshafið,
allt frá Bretaníuskaga í suðri, til Finn-
um, var hafið í senn örlagavaldur
og gnægtabúr, sem þær byggðu
að verulegu leyti á afkomu sína.
Öðrum þjóðum var hafið mikils-
verð auðlind, matarkista, og öllum
þjóðum, er lönd hafa átt að Norð-
ur-Atlantshafi, hefur það verið líf-
æð samgangna og viðskipta og
þjóðbraut menningarstrauma.
merkur og íslands í norðri, og síðan
vestur um haf til Ameríku, litið á haf-
svæðið, sem nú gengur almennt undir
nafninu Norður-Atlantshaf, sem sameig-
inlega auðlind. Þá auðlind hafa þjóðirn-
ar nýtt sameiginlega um aldir. Allar
stunduðu þær fiskveiðar á árabátum
með ströndum fram og frá upphafi 15.
aidar, og allt fram á okkar daga, hafa þær
sótt björg að ströndum hverrar annarr-
ar, er að hefur kreppt á heimamiðum.
Veiðitækni þeirra allra var svipuð, með
sjómönnum og kaupmönnum bárust
þekking og margvísleg menningaráhrif
landa á milli, verslun og viðskipti vom
oft lífleg, og var þá oftar en ekki skipt á
sjávarafurðum og jarðávexti hvers kon-
ar.
Allt varð þetta til þess að traust sam-
skipti tókust á miiii þjóðanna og úr
deiglunni spratt fyrirbæri, sem ef til vill
má kalla norður-evrópska sjávar- eða
strandmenningu. Hún er í eðli sínu al-
þýðleg, harla ólík trúar- og hástéttar-
menningu meginlandsþjóða, og á, að
verulegu leyti, rætur í hafinu, líftaug-
inni, sem öldum saman hefur tengt
þjóðirnar órjúfandi böndum.
Af nýtingu sjávarauðlinda í noröan-
verðu Norður-Atlantshafi er mikil saga,
sem þó hefur hvorki verið rannsökuð né
sögð nema að litlu leyti fram til þessa.
Sjávarútvegssagan er sennilega vanrækt-
asta sviðið í sögu Norður-Evrópuþjóða
Jón Þ. Þór sagnfrœðingur.
og má það kallast með nokkrum ólík-
indum, ekki síst þegar þess er gætt, hve
miklum tíma, fé og fyrirhöfn hefur verið
varið til aö kanna og segja frá ýmsum
öðrum þáttum sögunnar; þáttum, sem
þó hafa skipt miklu minna máli fyrir af-
komu þjóðanna og daglegt líf þeirra. Fer
hér sem oftar, að meira segir af stríðinu
en friðnum og sennilega hefur fræði-
mönnum, sem til skamms tíma áttu
flestir uppmna sinn meðal hástéttarfólks
og borgara, þótt líf og önn fólksins við
sjávarsíðuna lítt frásagnarvert. Um það
lék enginn ljómi, hetjudáðir á hafi úti
höfðuöu lítið til makráðra höfðingja og
fáir urðu með skjótum hætti fullríkir af
sjávarútvegi.
Á undanförnum árum hefur áhugi
sagnfræðinga á sjávarsögu (maritime
history) farið mjög vaxandi, en með
sjávarsögu er átt við alla þá sögu, sem
hafinu og athöfnum manna þar tengist.
í flestum löndum Norður-Evrópu hafa
fræðimenn tekið að sinna fiskveiðisögu í
æ ríkara mæli, og á það ekki síst við um
norræna sagnfræðinga. Árið 1994 veitti
Norræni menningarsjóðurinn hópi
sagnfræðinga frá íslandi, Noregi, Færeyj-
um og Danmörku myndarlegan styrk til
þess að efna til málþings um fiskveiði-
sögu Norður-Atlantshafs. Það var haldið
í Vestmanneyjum sumarið 1995 og var
til þess boðið sagnfræðingum og sagn-
fræðistúdentum frá áðurnefndum fjór-
22 ÆGIR