Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Blaðsíða 14

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/200914
þjóðernisstefnan var sú leið sem Íslendingar völdu inn í nútímann þá muni nútíminn
á endanum grafa undan styrkustu stoðum hennar“ (1996, bls. 29). Þá hugmynd og
margar fleiri útfærir Guðmundur ítarlega í bók sinni, Íslenska þjóðríkinu, sem kom fyrst
út árið 2001.
Gunnar Karlsson varð snemma fyrir áhrifum frá Gellner og hann hefur lagt mikið
af mörkum til skilgreiningar á þeim hugtökum sem notuð eru. Þar eru greinarbest
skrif hans í Skírni 1999 og 2004. Gunnar hefur meðal annars bent á ákveðna þýðingar-
örðugleika á milli ensku og íslensku og lagt áherslu á nauðsyn þess að Íslendingar
kæmu sér saman um nothæft hugtakakerfi. Þar glímir hann einkum við hugtökin
ethnie, nation og þjóð og spyr hver sé munur þeirra í milli. Um það segir Gunnar:
Enginn sem þekkir til efar að þjóðir hafi verið til svo lengi sem sögur herma, og þá er átt
við stóra hópa fólks sem þekkist ekki allt persónulega en segir skil á sér með sama nafni,
hefur oftast sömu goðsögn um uppruna sinn og sameiginlega sögu, skilur sig oftast frá
öðrum að menningu, venjulega tungumáli eða trúarbrögðum, tengist oftast ákveðnu
landi, hvort sem það býr þar eða ekki, og finnur til samkenndar, þannig að misgerð við
einn úr hópnum af hálfu utanhópsmanna veki hefndarhvöt annarra í hópnum. Þetta er
það sem við köllum þjóð á íslensku, Volk/folk á þýsku og skandinavísku, a people á ensku.
Enski fræðimaðurinn Anthony D. Smith notar um þetta franska orðið ethnie, en skil-
greininguna hef ég sótt í bók eftir hann (Gunnar Karlsson, 1999, bls. 143–144).
Litlu síðar rekur Gunnar botninn í skilgreiningar sínar með því að segjast nota orðið
þjóð um „hið ævagamla fyrirbæri (ethnie)“ en þegar að því komi að þjóðin vilji eiga
eigið ríki sé rétt að tala um pólitíska þjóð eða ríkisþjóð (1999, bls. 145). Gunnar greinir
með þessu móti á milli tvenns konar skilgreininga. Annars vegar merkir þjóð menn-
ingarlegt samfélag sem getur í reynd átt sér sögu svo langt sem séð verður, hins vegar
er hið pólitíska samfélag sem krefst sjálfstjórnar og sjálfstæðis.
Að minni hyggju hafa hvorir tveggja, módernistar og hefðarsinnar, heilmikið til
síns máls. Utan frá að sjá greinir þá ekki verulega á um önnur grundvallaratriði en það
hversu gamalt þjóðarhugtakið í nútíma okkar sé og hvert sé samspil þess og þjóðern-
ishyggjunnar. Í þeirri deilu er þarflaust að fella dóm hér, viðfangsefnið þarfnast slíks
ekki. Umræðan hefur þá og því aðeins verið stuttlega rakin að hún tekur á mörgum
þáttum sem áhrif hafa á ímyndarsköpun þjóða sem smærri samfélagseininga.
Ímyndarsköpun er mikilvægt og merkilegt fyrirbæri og fáir efast um að íslensk
þjóð hafi í bráð og lengd átt sér samnefnara. Hverjir þeir voru fyrr á öldum skal ósagt
látið en á síðari tímum hafa menn einkum staðnæmst við landið sjálft, líffræðilega og
menningarlega samleitni þjóðarinnar og tungumálið sem hún talar. Á slíkum þátt-
um getur pólitísk þjóðernisstefna auðveldlega nærst og dafnað meðan ekkert sérstakt
verður til truflunar. Fólk öðlast samvitund þótt það þekkist ekki persónulega vegna
þess að það býr við ákveðnar sameiginlegar aðstæður og/eða sameiginlegar sögur og
minningar af margvíslegu tagi. Þessa samvitund er hægt að fóstra með markvissum
pólitískum hætti til að rökstyðja ákveðinn málstað. Þjóðernisstefna sem siglir undir
sameiginlegum táknum leiðir þannig til samvitundar meðal viðkomandi þjóðar og í
krafti hennar getur eitt og annað gerst. Þjóðernisstefna er nefnilega máttugt pólitískt
landið er eitt – samfélagið er breitt/breytt