Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Blaðsíða 24

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/200924
sýnar á framtíðina.“12 Þetta er fremur tyrfið og því er rétt að útskýra meginhugsunina
sem að baki liggur.
Öllum er gefið að skynja umhverfi sitt í tíma og rúmi og sú skynjun verður hluti af
sjálfsvitund einstaklingsins. Þessi samtímaskynjun er breytileg eftir því hver á í hlut
því að baki liggur mismunandi þjóðfélagsstaða, menntun, lífsviðhorf o.s.frv. Á heim-
ilum skólafólks eru skólamál einatt efst á baugi, meðal bænda er veðrið, grasspretta
og heyfengur áleitið umræðuefni.
Fortíðarskynjun er um margt ólík nútíðarskynjun vegna þess að fortíðina verður
hver að skapa í huga sér með því að blanda skólalærdómi og öðrum upplýsingum
við eigin reynslu sem reynslu annarra. Þetta hefur í för með sér að sameiginleg fortíð-
arskynjun er ekki nema að takmörkuðu leyti til. Fortíðin, „sagan“, verður á margan
hátt persónuleg „eign“ hvers einstaklings þótt auðvitað hljóti ýmsir þættir í henni
að vera sameiginlegir með öðrum. Hver kynslóð skrifar vissulega sína sögu en enn
réttara er að segja að hver kynslóð túlki og skrifi um fortíðina með sínum hætti út frá
sjónarmiðum og gildum sem ráðandi eru á hverjum tíma.
Þessu til viðbótar horfa allir fram á veg – hafa væntingar til hins ókomna. Að öðru
jöfnu viljum við búa í haginn fyrir framtíðina, fyrst fyrir okkur sjálf og fjölskyldu okk-
ar, síðan fyrir það samfélag sem við tilheyrum. Framtíðarvæntingar eru þriðja víddin
í hinni sögulegu vitund, fyrir er sýn til fortíðar og skynjun á nútíðinni.
Að þessu sögðu er ljóst að söguvitund er hvoru tveggja einstaklingsbundin og
sameiginleg. Hún verður bæði til við sjálfstæða tilvist þeirra þriggja þátta sem hér
hafa verið nefndir og við innbyrðis samspil og gagnverkan þar sem hver hefur áhrif
á annan. Við veljum þau atriði úr fortíðinni sem falla best að hugmyndum okkar um
nútíð og framtíð. Sá sem vill sýna fram á forystuhlutverk Húnvetninga í þjóðarsögu
Íslendinga velur sér til dæmis að segja frá mikilvægu framlagi Guðmundanna þriggja
(Björnssonar, Hannessonar og Magnússonar) til íslenskra heilbrigðismála á síðustu
áratugum nítjándu aldar og framan af þeirri tuttugustu. Sá sem vill sýna hið gagn-
stæða velur önnur dæmi til að styðja mál sitt. Þannig leggur sagan röksemdir í munn
og styður lífsviðhorf og skoðanir. Hún er hreyfanleg og sívirk, lifandi þáttur í sköpun
og þróun sjálfs- og samvitundar manna. Af þessu leiðir að ekki er til nein óumdeild
og/eða sameiginleg breiðgata frá fortíð til nútíðar ellegar frá nútíð til framtíðar. Það
má útskýra með því að benda á nokkrar algengar en mismunandi aðferðir við að nota
vitneskju um fortíðina og túlkun á henni í nútíð sem framtíð:
Fortíðin geymir uppruna hefða og hún útskýrir og réttlætir það að þessar hefð-•
ir skuli lifa áfram meðal samfélagshópa og þjóða. Gott dæmi um þetta eru ýmsir
þjóðhættir og venjur sem eiga sér gjarnan óskýra fortíðartilvísun en hafa áunnið
sér þegnrétt og orðið mörgum ómissandi, til dæmis laufabrauðsgerð fyrir jól og
þorrablót bak áramótum. – Af skoskum vettvangi er auðvelt að nefna sekkjapíp-
landið er eitt – samfélagið er breitt/breytt
12 Á frummmálinu: „Mehr als bloßes Wissen oder reines Interesse an der Geschichte, umgreift Gesc-
hichtsbewußtsein den Zusammenhang von Vergangenheitsdeutung, Gegenwartsverständnis und
Zukunftsperspektive.“ Hér vitnað til eftir Nielsen 1997:A 401. – Mér er ekki kunnugt um að neitt
af skrifum Jeismanns hafi komið út á íslensku en Gunnar Karlsson þýddi hluta af Grundzüge einer
Historik eftir Rüsen og gaf út undir nafninu Lifandi saga. Framsetning og hlutverk sögulegrar þekkingar.
Þar er margt að finna sem kemur að gagni til skilnings á hugtakinu sem hér er til umfjöllunar.