Morgunblaðið - 15.07.2009, Blaðsíða 18

18 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 15. JÚLÍ 2009
LAUGARDAGINN
11. júlí birtust á sömu
síðu í Morgunblaðinu
tvær greinar um Ice-
save-hneykslið. Í fyrri
greininni (eftir Jón
Daníelsson og Kára
Sigurðsson) voru rakt-
ar staðreyndir og á
þeim byggð sú ályktun
að Alþingi ætti að
hafna Icesave-
samningnum. Seinni
greinin (eftir Jónas Haralz og Gylfa
Zoëga) var fyrst og fremst pólitísk, í
henni voru nánast engar staðreyndir
heldur tilbúnar forsendur og vanga-
veltur um hvað gæti gerst ef hinar
ímynduðu forsendur gengju allar
upp.
Munurinn á greinunum er þó
meiri en munurinn á staðreyndum og
getgátum. Forsendurnar í seinni
greininni eru hverjar um sig afar
ólíklegar miðað við fyrirliggjandi
upplýsingar. Í öðru lagi þyrftu for-
sendurnar allar að ganga upp sam-
tímis sem væri líkindafræðilega nán-
ast útilokað ef raunin væri ekki sú að
í þriðja lagi eru forsendurnar þess
eðlis að ein útilokar aðra. Það er því
ekki bara nánast heldur fullkomlega
útilokað að dæmið gangi upp. Loks
eru nokkrar hreinar og klárar mót-
sagnir í greininni.
Auk vaxta
Í greininni er gert ráð fyrir að
skuld ríkisins vegna Icesave verði
170 milljarðar auk vaxta. Ekki er
tekið fram að vextirnir verða líklega
einir og sér nærri tvöfalt hærri en
170 milljarðarnir sem eftir standa af
höfuðstólnum, eða um 330 milljarðar
á núverandi gengi, þegar kemur að
því að borga af skuldabréfinu ógur-
lega (komið hefur í ljós að líklega
verður ekkert greitt út úr þrota-
búinu inn á lánið á næstu árum).
Samtals verður skuldin því um 500
milljarðar þegar
greiðslur hefjast.
2 + 1 = 2
Upplegg greinarinnar
sést hvað best á þeirri
staðhæfingu greinarhöf-
unda að hækkun virðis-
aukaskatts (sem nefnt
er sem ein af leiðunum
til að standa undir
vaxtagreiðslunum) úr
24,5% í 27,39% nemi
rúmlega tveimur pró-
sentustigum. Þegar
menn byrja rökstuðn-
ing sinn á að skilgreina 2,89 sem rúm-
lega 2 en ekki tæplega 3 má ljóst vera
að verið er að leggja út á hálan ís.
Íslenskir neytendur borga ekki
skatta í evrum eða pundum. Það er
því ekki hægt að greiða niður erlend
lán með skattahækkunum. Ríkið þarf
að kaupa erlenda mynt fyrir skatt-
tekjurnar af þeim sem hafa tekjur í
erlendri mynt. Það dregur úr fram-
boði gjaldeyris fyrir aðra og hækkar
verðið (fellir krónuna). Upptaka evru
í millitíðinni mundi ekki leysa vand-
ann enda skiptir það ekki máli þar
sem greinarhöfundar gera í for-
sendum sínum ráð fyrir að notast
verði við íslenskar krónur a.m.k. til
ársins 2025 (sem er athygli vert í ljósi
þess að höfundarnir hafa fram að
þessu talað mjög fyrir upptöku evru).
Jónas og Gylfi virðast gleyma því
að tæplega 3 prósentustiga hækkun
neysluskatta mundi hækka skulda-
byrði heimilana gífurlega og auka
þannig skuldir þjóðarinnar. Jafn-
framt er litið framhjá því að fall krón-
unnar leiðir til meiri verðbólgu sem
hækkar þessar skuldir enn meira.
Auk þess líta þeir framhjá því að ef
ríkið hækkar skatta og leggur auka-
tekjurnar inn í banka er ríkið með því
að taka fjármagn úr hagkerfinu og
það á versta hugsanlega tíma. Áhrif á
rekstur fyrirtækja og atvinnuleysi
eru ekki metin í greininni þar sem all-
ar forsendur eru látnar gerast í tóma-
rúmi þótt viðfangsefni hagfræðinnar
sé einmitt sú staðreynd að eitt leiðir
af öðru í hagkerfinu.
Í skefjalausri bjartsýni sinni miða
þeir félagar við að hagvöxtur verði
3% og verðbólga 3% til framtíðar.
Engin rök eru færð fyrir því hvernig
slíkur viðsnúningur á að eiga sér stað
á sama tíma og gríðarlegum erlend-
um skuldum er bætt á hagkerfi sem
þegar er komið í neikvæðan spíral
(sjá t.d. Indónesíu 9́7-́98 og Argent-
ínu 0́1-́02). Bjartsýnin breytist svo í
hreina þversögn þegar greinarhöf-
undarnir gefa sér þá forsendu að
gengi krónunnar muni styrkjast um
20% á næsta ári og haldast stöðugt
eftir það. Nokkrum málsgreinum síð-
ar verður forsendan sú að gengi
krónunnar veikist enda gangast Jón-
as og Gylfi við því að frekara fall
krónunnar sé óhjákvæmileg afleiðing
Icesave-skuldbindingana (enda eru
þau áhrif fullkomlega augljós).
Að færa debet en gleyma kredit
Peningana sem ríkið fær út á
skattahækkunina stendur, sam-
kvæmt hinum þversagnakenndu for-
sendum, til að leggja inn í Seðlabank-
ann þar sem þeir eiga að safna
vöxtum til að standa undir vaxta-
greiðslum af Icesave-láninu. Vonandi
gæti Seðlabankinn notað peningana
til að borga niður eldri lán en það
breytir ekki því að ríkið væri að
greiða sjálfu sér vexti. Þessu virðast
Jónas og Gylfi gleyma.
Næst er farið út í umræðu um
kosti þess að Icesave-samningarnir
felli enn gengi krónunnar. Einhverra
hluta vegna virðast greinarhöfundar
halda að áhrifin verði mest þegar líð-
ur á niðurgreiðslutímabilið (íslenska
krónan verður semsagt í notkun til
a.m.k. 2025). Þeir virðast ekki gera
sér grein fyrir því að ólíkt íslenskum
stjórnvöldum taka markaðir, þ.m.t.
gjaldeyrismarkaðir, framtíðarhorfur
og skuldbindingar með í reikninginn
strax í stað þess að láta eins og þær
séu ekki til þar til kemur að því að
greiða þær. En jæja, félagarnir telja
að þar sem gengi krónunnar verður
enn veikara vegna Icesave dragist
innflutningur saman (sem er rétt
a.m.k. í magni talið) og það auki á
sparnað (sem er hæpið þegar þjóðin
stendur frammi fyrir hækkandi vöru-
verði og hækkandi sköttum). Sem-
sagt, enn ein þversögnin. Þeir
gleyma líka hinni hliðinni á veikari
mynt, þ.m.t. því að vaxtagreiðslur af
lánum í erlendri mynt hækka til
muna í krónum talið, ekki hvað síst af
Icesave-láninu. Þetta veldur ekki
bara hækkun á lánum ríkisins. Sam-
hliða hækka að sjálfsögðu skuldir ís-
lenskra heimila, fyrirtækja (ekki
hvað síst útflutningsfyrirtækja) og
sveitarfélaga í erlendri mynt. Þar fer
ágóðinn af auknum útflutnings-
tekjum en tjónið vegna fárveikrar
krónu eykst.
Félagarnir bjartsýnu viðurkenna
reyndar í greininni að forsendurnar
gætu brugðist en telja að þá komi
endurskoðunarákvæði Icesave-
samninganna til bjargar. Ákvæði
sem lögfræðingar hafa hæðst að og
lýst sem tilgangslausu. Enda kveður
það ekki á um annað en „kaffiboð
með skyldumætingu“ eins og Jón
Daníelsson og Kári Sigurðsson orð-
uðu það.
Vextirnir
Jónas og Gylfi telja 5,55% vexti
góða þótt þeir gangist við því að
Bretar og Hollendingar séu að hagn-
ast aukalega með álagi á þá vexti sem
þeim bjóðast sjálfum. Þeir líta
framhjá því að við uppgjör þrotabús
eru yfirleitt ekki greiddir vextir og að
samningurinn átti að taka sérstakt
mið af aðstæðum á Íslandi og ekki að
íþyngja hagkerfinu (Færeyingar
veittu okkur lán á 0% vöxtum). Stein-
inn tekur svo úr þegar þeir félagar
reyna að sýna fram á að raunvext-
irnir verði ekki nema 3,55% ef verð-
bólga verður 2% í Bretlandi og Hol-
landi. Þar gleyma þeir verðbólgunni
á Íslandi en í eigin forsendum, fram-
ar í greininni, gerðu þeir ráð fyrir að
verðbólga hér á landi yrði 3%, þ.e.
hærri en í Bretlandi og Hollandi!
Verðbólga fellir sem kunnugt er
verðmæti gjaldmiðils og það hækkar
skuldina.
Útrásarrök
Loks er því haldið fram að aðal-
atriðið sé að setja skuldsetninguna í
samhengi við landsframleiðslu. Það
hefur áður verið bent á að það hafi til-
tölulega lítið að segja að líta til lands-
framleiðslu þegar um er að ræða
skuld í erlendri mynt. Því til viðbótar
er kaldhæðnislegt að röksemd þeirra
félaga um hlutfall skuldarinnar af
landsframleiðslu (sem mælir veltu)
er sú sama og bankarnir notuðu til að
rökstyðja gríðarmikla lántöku sína.
Rökin voru þau að veltan væri stöð-
ugt að aukast svo mikið að hin háa
skuldabyrði væri ekki vandamál.
Annað kom á daginn þótt veltan hafi
aukist fram á síðasta dag.
Þjóðin öll undir
Nokkrir bankamenn notuðu óhóf-
lega bjartsýni og gallaðar forsendur
til að rökstyðja óviðráðanlegar lán-
tökur sem leiddu til hruns íslenska
fjármálageirans. Rökin sem þeir Jón-
as og Gylfi setja fram, og sambæri-
legir töluleikir viðskiptaráherra,
byggjast á enn meira óraunsæi en því
sem fyrr nefndir bankamenn lögðu til
grundvallar áætlunum sínum. Auk
þess er mun auðveldara að áætla af-
leiðingarnar af Icesave-lántökunni en
af viðskiptamódeli bankanna. Í báð-
um tilvikum er hvatinn sá sami, vilji
til að halda áfram ósjálfbærum leik
aðeins lengur þótt með því sé enn
aukið á hið óumflýjanlega tjón. Mun-
urinn er sá að þeir sem stóðu að
skuldsetningu bankanna spiluðu með
eignir fjárfesta þótt áhættan hefði
mátt vera ljós en þeir sem tala fyrir
Icesave-skuldsetningunni leggja alla
íslensku þjóðina undir þegar áhættan
er augljós. Hvort er verra?
Eftir Sigmund Dav-
íð Gunnlaugsson »Rökin sem þeir Jónas
og Gylfi setja fram,
og sambærilegir tölu-
leikir viðskiptaráðherra,
byggjast á enn meira
óraunsæi en því sem
fyrrnefndir bankamenn
lögðu til grundvallar
áætlunum sínum.
Sigmundur Davíð
Gunnlaugsson
Höfundur er formaður
Framsóknarflokksins
Ef og ef og ef og ef …
Lagalegir þættir
tengdir rekstri Trygg-
ingasjóðs innistæðu-
eigenda og fjárfesta
hafa verið nokkuð til
umræðu. Verður inn-
tak þeirrar umræðu
þeim mun torskildara
sem fleiri lögfræð-
ingar leggja orð í belg,
enda ætla ég mér ekki
þá dul að bæta þar úr.
Lítið hefur farið fyrir umfjöllun
um hinn hagfræðilega grundvöll
rekstrar sjóðsins. Er það miður, því
hagfræðilegur grundvöllur rekstrar
hans er verulega frábrugðinn hag-
fræðilegum grundvelli hefðbund-
inna skaðatrygginga. Margir þeirra
sem fjallað hafa um sjóðinn virðast
ekki gera sér grein fyrir þessum
mun.
Hlutverk banka
Hlutverk banka og fjármálastofn-
ana er að safna saman skamm-
tímainnlánum og lána út til lengri
tíma. Þjóðhagslegur ávinningur er
mikill. Almenningi gefst tækifæri til
að ávaxta skammtímasparnað sinn
og einstaklingar og atvinnulíf eiga
greiðari aðgang að fjármagni en ef
þessara stofnana nyti ekki við. Það
eru hins vegar alvarlegir þver-
brestir í rekstrarlíkani banka og
fjármálastofnana: Meginhluti
skuldanna, þ.á m. innlána, er upp-
segjanlegur með skömmum fyr-
irvara, meginhluti eignanna, útlán-
anna, er til lengri tíma. Venjulega
skapar þessi staðreynd engin
vandamál. Komi innistæðueigandi í
bankann og vitji innistæðu sinnar
getur bankinn notað fé úr lausa-
fjársjóði sínum, eða fé
sem síðasti við-
skiptavinur lagði á
reikning sinn, til að
sinna þörfum þess sem
taka vill út. En komi
upp sá kvittur, með
réttu eða röngu, að
bankinn sé í kröggum
kann málið að vandast.
Tilraunir innistæðu-
eigenda til að bjarga
sparnaði sínum með
því að taka út fé sitt
kann að enda með
greiðsluþroti bankans og jafnvel
gjaldþroti. Starfshæfni banka ræðst
af því hvort almenningur treystir
honum eða ekki. Bankar sem al-
menningur treystir ekki fá ekki inn-
lán og eru því ekki rekstrarhæfir.
Það er erfitt, kannski ógjörn-
ingur, fyrir banka að byggja upp
traust almennings án einhvers at-
beina hins opinbera. Algengt er að
hið opinbera krefjist innistæðu-
trygginga í einhverri mynd. Þá eru
reknir innistæðutryggingasjóðir
sem bönkum er gert að greiða inn á
í hlutfalli við innlán. Sé inngreiðslu-
hlutfallið 100% eru innlán full-
tryggð, en nýtast bankanum ekki til
útlána. Almennt talað minnkar
þjóðhagslegur arður af banka-
starfseminni eftir því sem trygg-
ingahlutfallið er haft hærra. Arður
og öryggi stangast á. Hvað er þá til
ráða?
Innistæðutryggingakerfið
Innistæðutryggingakerfi það sem
rekið er hér á landi á grundvelli til-
skipana Evrópusambandsins leysir
innistæðutryggingavandann á ein-
faldan en þó hugvitssaman hátt.
Innlánastofnanir greiða tiltölulega
lága upphæð (1% af tryggðum inni-
stæðum) sem er nokkurskonar að-
göngumiði að kerfinu. Inn-
greiðslukvöðin hefur því sáralítil
áhrif á rekstur fjármálafyrirtækj-
anna. Á móti tryggir innlánatrygg-
ingasjóðurinn aðgang hvers inni-
stæðueiganda að ríflega 20 þúsund
evrum. Útgreiðsluskylda inn-
lánatryggingasjóðsins myndast ef
fjármálaeftirlit ákveður að stöðva
rekstur innlánastofnunar. Skv. lög-
um nr. 98/1999 skal eigandi óbund-
ins reiknings fá kröfu sína greidda
af þrotabúi eða úr hendi inn-
lánatryggingasjóðs eigi síðar en 3
mánuðum eftir að fjármálaeftirlitið
hefur opinberað það álit sitt að við-
komandi banki geti ekki staðið við
skuldbindingar sínar gagnvart inni-
stæðueigendum. Kveðið er á um að
stjórn innlánatryggingasjóðsins
geti tekið lán til að standa við skuld-
bindingar sínar að þessu leyti. Út-
greiðslur innlánatryggingasjóðsins
mynda kröfu sjóðsins á þrotabúið og
er sú krafa meðal forgangskrafna í
búið.
Flýtir greiðslu hluta
forgangskrafna
Hlutverk innlánatryggingasjóðs-
ins er því að tryggja fjármagn til
greiðslu lágmarksfjárhæðarinnar til
innistæðueigenda frá þeim tíma að
banki fer í þrot uns þrotabú bank-
ans hefur verið gert upp. Með því að
gera kröfur innlánatryggingasjóðs-
ins að forgangskröfu er tryggt eins
og hægt er að útlagt fé endurheimt-
ist. Það er því grundvallarmunur á
rekstrarlíkani innlánatrygg-
ingasjóðsins og hefðbundinna
tryggingafélaga. Hefðbundin trygg-
ingafélög dreifa kostnaði vegna
áfalla á alla þá sem kaupa trygg-
ingu. Innlánatryggingasjóðurinn
gerir það ekki. Hlutverk hans er að
flýta útgreiðslu forgangskrafna í
þrotabú banka. Þeir lögfræðingar
sem hafa fjallað um skuldbindingar
innlánatryggingasjóðsins op-
inberlega virðast ekki hafa áttað sig
fyllilega á þeirri staðreynd.
Ekki er kveðið á um það í lögum
eða tilskipunum hvar sjóðurinn
skuli leita fanga varðandi lánveit-
ingar. Hinn skammi tímafrestur
sem veittur er til útgreiðslu trygg-
ingafjárhæðarinnar og sú staðreynd
að sjóðurinn starfar á grundvelli
beinna lagafyrirmæla og að ráð-
herra viðskiptamála hefur aðkomu
að stjórn sjóðsins með skipun
stjórnarmanna og með lögbundinni
skýrslugjöf gefur ákveðnar vísbend-
ingar um hvert skuli leitað til þrau-
tavara.
Eins og frásögnin hér að ofan ber
með sér er innlánatryggingakerfi
ESB bæði einfalt og snjallt. Lítill
kostnaður er lagður á innlánastofn-
anir en innlánaeigendur geta full-
komlega treyst því að fyrstu 20 þús-
und evrurnar á reikningum þeirra
hjá hverri innlánastofnun eru 100%
öruggar.
Gagnrýni byggð á
misskilningi?
Í kjölfar bankahrunsins á Íslandi
hefur borið á gagnrýni á inn-
lánatryggingakerfið, það sagt gallað
og illa hannað. Þær fullyrðingar tel
ég að hafi ekki verið rökstuddar
með sannfærandi hætti. Að vísu má
deila um hvort lágmarksupphæðin
sem tryggð er sé of lág, enda hefur
tilskipuninni nú verið breytt á þann
hátt að lágmarkstrygginga-
upphæðin verður 50 þúsund evrur
frá og með 1. júlí 2009. Þessi upp-
hæð mun síðar hækka í 100 þúsund
evrur. Önnur vandkvæði sem upp
hafa komið eru að mestu leyti tengd
íslensku bönkum sem söfnuðu fé í
pundum eða evrum í erlendum
útibúum sínum. Vandinn sem snýr
að íslenska tryggingasjóðnum er
tvíþættur. Í fyrsta lagi virðist sem í
tilfelli Landsbankans leiki veruleg-
ur vafi á að nægilegt fé verði í
þrotabúinu til að greiða forgangs-
kröfur. Í öðru lagi skapar það
ómæld vandræði að íslenski inn-
lánatryggingasjóðurinn hefur tak-
markaðan aðgang að erlendu fjár-
magni. Í báðum tilfellum er við
íslensk stjórnvöld að sakast. Fjár-
málaeftirlitið íslenska og Seðla-
banki Íslands áttu að hafa eftirlit
með því hvernig Landsbankinn ráð-
stafaði innlánum. Ennfremur var
það og er í verkahring ríkisstjórnar
Íslands og Seðlabanka Íslands að
sjá til þess að gjaldeyrisvarasjóður
og gjaldmiðilsstefna séu með ásætt-
anlegum og ábyrgum hætti. Bretar
og Hollendingar kusu að gera upp
til bráðabirgða við breska og hol-
lenska þegna í samræmi við skuld-
bindingar hins íslenska inn-
lánatryggingasjóðs af bresku og
hollensku skattfé. Icesave-
samningarnir snúast um það með
hvaða hætti innlánatryggingasjóð-
urinn endurgreiðir þær fjárhæðir.
Á Evrópska efnahagssvæðinu
hefur verið byggt upp einfalt, ódýrt
og traust innlánatryggingakerfi.
Það er á ábyrgð einstakra ríkja að
byggja upp stofnanir kerfisins. Það
er þá jafnframt á ábyrgð einstakra
ríkja fari eitthvað úrskeiðis í þeim
efnum.
Eftir Þórólf
Matthíasson
» Innlánatrygging-
arsjóður flýtir
greiðslu sumra for-
gangskrafna í þrotabú
banka og er ætlað að
fjármagna sig með eign-
um slíks bús.
Þórólfur Matthíasson
Höfundur er prófessor í hagfræði við
hagfræðideild Háskóla Íslands.
Hagfræði innistæðutrygginga