Morgunblaðið - 16.08.2009, Síða 27

n við hornið
voru algengar á seinni hluta kalda stríðsins
rnaodd.
Bomban 27
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. ÁGÚST 2009
Kvikmyndir eins og „The Day Af-
ter“ frá 1983 ýttu undir vangavelt-
ur um heimsendi. Þegar kvikmynd-
in var sýnd á sínum tíma vakti hún
gríðarlega athygli og var umtöluð
um allan heim. Sumir líktu kvik-
myndinni við Jólasögu Charles Dic-
kens, um það sem gæti gerst ef
maðurinn gætti ekki að sér. Sjón-
varpsstöðinni ABC sem framleiddi
kvikmyndina var ljóst hve áhrifa-
mikil kvikmyndin væri og því var
haldinn umræðuþáttur, ABC
Viewpoint, á eftir sýningu myndar-
innar. Það er kannski til marks um
hve hættan á kjarnorkuárás var
talin mikil og efnið mikilvægt að í
sjónvarpssal ABC mættu fyrrver-
andi utanríkisráðherra Bandaríkj-
anna, Henry Kissinger, Elie Wiesel,
sem þremur árum síðar fékk friðar-
verðlaun Nóbels, William Buckley
jr., útgefandi National Review,
vísindamaðurinn Carl Sagan, Brent
Scowcroft aðmíráll, sem starfaði
um langt skeið sem þjóðarörygg-
isráðgjafi, fyrrverandi varna-
málaráðherra Bandaríkjanna, Ro-
bert McNamara, og George P.
Shultz, utanríkisráðherra í stjórn
Ronalds Reagans 1983, sem ávarp-
aði salinn í sérútsendingu.
Útrýming mannkyns
Stjörnufræðingurinn Carl Sagan
var orðinn áhrifamikill á þessum
tíma og hann lýsti því yfir í View-
point að það væru raunverulegar
líkur á því að mannkynið gæti
þurrkast út í kjarnorkustríði. Sagan
hafði sama ár skrifað nokkuð mikið
um svokallaðan kjarnorkuvetur,
sem yrði bein afleiðing sprengi-
krafts tveggja megatonna kjarn-
orkusprengju. Tveggja megatonna
sprengja, sagði Carl Sagan, hefði
sama sprengikraft og allar sprengj-
ur sem sprengdar voru í seinni
heimsstyrjöldinni til samans – og
það á nokkrum sekúndum og á
svæði sem aðeins spannar nokk-
urra tuga kílómetra radíus.
Því til viðbótar var samanlagður
sprengikraftur kjarnorkuvopnabúrs
Sovétríkjanna og Bandaríkjanna á
þessum tíma milljónfalt afl Hiro-
shima-sprengjunnar. Svigrúmið fyr-
ir hverskonar mistök var því ekkert
og margir höfðu þungar áhyggjur
af því.
Robert McNamara sagði að eina
haldreipið væri að það væru sam-
eiginlegir hagsmunir Sovétríkjanna
og Bandaríkjanna að forðast
kjarnorkustríð, því eins og myndin
The Day After sýndi, þá væri tor-
tímingin þvílík að enginn gæti
hugsað hana til enda.
Elie Wiesel, sem hafði lifað af
helförina, hafði hins vegar aðeins
öðruvísi viðhorf. Hann sagði heim-
inn hjálparvana, eins og gyðingar
voru á sínum tíma gagnvart Þýska-
landi Hitlers. Wiesel sagðist hins
vegar ekki óttast stórveldin heldur
minni ríki og nefndi hann í því
sambandi Íran sem hann sagði að
myndi ekki ræða notkun slíkra
vopna, heldur nota þau án þess að
hika ef ógnað. Ummælin eru at-
hyglisverð í ljósi stöðu Írans og
kjarnorkuáætlunar landsins í dag.
Með slíkar spár yfir hausamót-
unum er ekki furða að ungdómur
þessa tími yrði dálítið þungt hugsi.
Flestir töldu sig raunverulega
standa andspænis þeim möguleika
að lífið á jörðinni myndi þurrkast
út og allt myndi það velta á leið-
togum stórveldanna.
Daginn eftir
Öflugasta kjarnorkusprengja sem
smíðuð hefur verið var sprengd af
Sovétmönnum hinn 30. október
1961 yfir kjarnorkuprófunarsvæði
Sovétríkjanna á eyjunni Novaya
Zemlya.
Sprengingin skaut vísindamönn-
um skelk í bringu og í fyrsta skiptið
er talið að þeir hafi gert sér grein
fyrir því að raunverulega væri auð-
velt að tortíma jörðinni, jafnvel með
fáum kjarnorkusprengjum.
Sú sprengja fékk heitið Tsar
Bomba (Keisari sprengjanna) og
fékk hún hið undarlega gælunafn Iv-
an og var engin smásmíði. Ein al-
gengasta og öflugasta kjarnorku-
flaug kalda stríðsins var Titan II
sem bar níu megatonna sprengju-
hleðslu. Áður en Ivan var sprengdur
hafði öflugasta sprengjan verið 15
megatonn – Ivan var hins vegar
hvorki meira né minna en 50 mega-
tonn eða um 3.800 sinnum öflugri
en sprengjan sem varpað var á Hi-
roshima. Sprengigeta Ivans var tífalt
allt sprengjumagnið sem var notað
alla seinni heimsstyrjöldina. Þetta
eru skuggalegar tölur en samt átti
Ivan upprunalega að vera 100 mega-
tonn.
Það er erfitt að gera sér í hug-
arlund hvernig hægt er að réttlæta
slíka bilun. Sovétríkjunum var í mun
að sýna Bandaríkjunum hernaðar-
mátt sinn og það tókst þeim svo um
munaði.
Gríðarleg áhrif
Sprengjunni var varpað úr TU-95-
flugvél, sem þekkt er undir nafninu
Björninn á Íslandi, í 34.500 feta
hæð, sem eru rúmir tíu kílómetrar.
Sprengjan var það stór að hlerarnir
fyrir lestinni voru fjarlægðir svo hún
kæmist fyrir. Ennfremur fékk flug-
vélin sérstaka málningu sem átti að
endurvarpa geislahitanum ef flug-
vélin væri ekki komin nægjanlega
langt í burtu þegar Ivan spryngi.
Þegar Ivan sprakk varð hrylling-
urinn bókstaflega ljós. Skær birtan
sást í þúsund kílómetra fjarlægð og
það tók hljóðið 49 mínútur að ber-
ast svo langt í burtu. Eldhnötturinn
er talinn hafa verið átta kílómetrar í
þvermál og sveppurinn sem mynd-
aðist náði sextíu kílómetra hæð,
næstum sjö sinnum hærra en Ever-
est, og var fjörutíu kílómetrar að
ummáli.
Ekki er víst að Sovétmenn hafi
sjálfir gert sér grein fyrir eyðilegg-
ingarkraftinum. Jónatruflun sló út
öll radíósamskipti í næstum klukku-
tíma og talið er að höggbylgjan hafi
farið þrjá hringi í kringum jörðina
áður en hún fjaraði út.
Til marks um aflið og víðfeðm
áhrif sprengingarinnar má nefna að
sprengingin fannst í Svíþjóð og
Finnlandi og þar brotnuðu rúður. Á
Richter-skala mældist sprengingin 5
til 5,25.
Talið er að afl Ivans hafi jafnast á
við 1,4% af afli sólarinnar.
Hægt er að sjá myndskeið af
sprengingunni á Youtube ef leitað er
eftir Tsar Bomba.
Ivan hinn ógurlegi
Ógurleg Ivan var skelfilegt tól - öflugasta kjarnorkusprengja sem sprengd
hefur verið. Hún var svo öflug að höggbylgjan fór þrjá hringi í kringum
jörðina og braut rúður í Svíþjóð og Finnlandi á leiðinni.
Fólk sem ólst upp á áttunda ára-
tugnum man ekki bara eftir bresk-
um popphljómsveitum, svitabönd-
um, Bravoblöðum og tómri
hamingju heldur líka hrollvekjandi
tilkynningum frá Almannavörnum.
Viðmælandi blaðsins lýsti því
hvaða áhrif ógnin hafði á æsku
hennar:
„Þó að ég hafi reglulega æft mig
að hlaupa undir dyrakarma á sem
skemmstum tíma ef jarðskjálfti
skylli á, þar sem mér var vel ljóst
að nokkur hætta væri á Suður-
landsskjálfta hvenær sem er, var
jarðskjálftinn ekki helsta ógnin í
lífi mínu heldur var það biðin eftir
kjarnorkusprengjunni.
Þetta var aldrei spurning um
það hvort það yrði kjarn-
orkusprenging á Íslandi, heldur
hvenær. Ég lá yfir síðum Almanna-
varna í símaskránni til að vera
örugglega vel undirbúin og það
veitti mér ákveðna öryggiskennd
að skoða myndirnar og undirbúa
viðbrögð mín. Einstaka sinnum tók
ég niðursuðudósir og laumaði
þeim í skúffur niðri í kjallara til að
eiga forða fyrir langa viðveru þar.
Það truflaði mig eilítið að það
væru gluggar í kjallaranum og var
ég yfirleitt rólegri þegar kassar
fullir af ónotuðum leikföngum
huldu þá alla. Ég hafði líka áhyggj-
ur af því að ég væri sú eina sem
tæki þessa ógn alvarlega, læsi
leiðbeiningar Almannavarna og
hefði skipulagða flóttaáætlun. Ég
fékk svo annað áhyggjuefni út af
því – ég yrði líklega sú eina á Ís-
landi sem myndi lifa kjarnorku-
sprengjuna af.“
Safnaði birgðum
Skjól Í Bandaríkjunum var for-
varnarmyndböndum á borð við
Duck and Cover reglulega sjón-
varpað en þeim var ætlað að
kenna skólabörnum réttu við-
brögðin við kjarnorkuárás.