Morgunblaðið - 11.10.2009, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. OKTÓBER 2009
Eftir Freystein Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
Þ
egar Thomas Gilpin gerði
strandhögg í Hafnarfirði
og Reykjavík sumarið
1808, höfðu Englend-
ingar gjörsigrað Dani í
orrustu um Kaupmannahöfn haustið
áður. Englendingar voru eftir það
allsráðandi á Norðurhöfum og ensk
stjórnvöld gáfu herskipum í einka-
eigu aðalsmanna víkingaleyfi sem
heimiluðu að taka með hervaldi skip
og aðrar eigur Danakonungs.
Í Sögu Hafnarfjarðar eftir Lúðvík
Geirsson segir, að þegar Gilpin
sigldi herskipi sínu, Salamine, með
tuttugu fallbyssum inn til Hafn-
arfjarðar hafi það vakið ótta í landi.
Ekki sízt vegna þess að hann var
með tvær af fiskiskútum Bjarna Sí-
vertsen í eftirdragi, sem hann hafði
tekið herskildi í Faxaflóa. Engin
kaupskip höfðu komið til landsins
um vorið og ekkert frétzt af ferðum
Bjarna Sívertsen og annarra kaup-
manna í næstum ár.
Skipverjar af Salamine leituðu
verðmæta í verzlunarhúsum í Hafn-
arfirði og lyklar voru gerðir upp-
tækir og húsunum læst. Gilpin fór
svo með vopnaða sveit til Bessastaða
og Reykjavíkur og í húsi landfóg-
etans í Reykjavík fundu þeir kistu
jarðarbókarsjóðs með tæplega 35
þúsund ríkisdölum, en jarðabók-
arsjóður var hinn eiginlegi lands-
sjóður, notaður til að greiða embætt-
ismönnum laun og kostnað við skóla
og kirkju. Sjóðurinn í kistunni var að
stærstum hluta í bankaseðlum með
íslenzkri áletrun. Þetta þótti Gilpin
ótraustir pappírar og skipaði hann
kaupmönnum í Hafnarfirði og
Reykjavík að reiða fram silfur fyrir
pappírana.
Hann sigldi svo til Reykjavíkur og
beið þar meðan kaupmenn skröpuðu
silfurhirzlur sínar, en ekki tókst
þeim að finna nema 6.700 ríkisdali.
Varð Gilpin að láta það nægja, en
hirti afganginn af jarðabók-
arsjóðnum. Það var sannfæring
Gilpins að verzlun á Íslandi væri í
eigu konungs, en þegar honum var
sýnt fram á það rétta skilaði hann
skútum Bjarna Sívertsen og lykl-
unum að vöruhúsunum í Hafnarfirði.
En jarðabókarsjóðinn tók hann
með sér af landinu.
Bjarni Sívertsen var fæddur 1763
og gerðist kaupmaður í Hafnarfirði
og var brautryðjandi í verzlun og út-
gerð. Hann er nefndur faðir Hafn-
arfjarðar og íbúðarhús hans, Sívert-
sens-húsið, er elzta hús Hafnar-
fjarðar og hluti af Byggðasafni
Hafnarfjarðar.
Haustið 1807 lagði Bjarni upp í
Kaupmannahafnarferð, óvitandi um
stríð Breta og Dana. Þegar hafskip
hans „De tvende Söstre“ sigldi inn á
Norðursjó hertóku Englendingar
skipið og beindu því til Leith í Skot-
landi, þar sem Bjarni var kyrrsettur
sem og Petræus kaupmaður, sem
átti margs háttar samvinnu við
Bjarna. Annað skip Bjarna og flest
önnur Íslandsför voru tekin herfangi
og kyrrsett og var þá sigling til Ís-
lands og frá í lamasessi.
Í Sögu Hafnarfjarðar vitnar Lúð-
vík Geirsson til lýsingar Bjarna Sí-
vertsen: „Mig lángaði að komast til
Kaupmannahafnar eftir að eg hafði
verið 11 vikur í Leith, og líklega
hefði eg fengið fararleyfi, ef eg hefði
þess leitað; en hér kom gleðileg
hindrun, sem stansaði mig. Einn af
löndum mínum, Etatsráð Steph-
ensen, hafði fengið það heppilega
innfall, að skrifa til Riddara og Baro-
net Jóseph Banks í Lundúnum og
bað hann nú gjöra sitt besta til, svo
Íslandi verði borgið, að þeir her-
teknu kaupmenn frá Íslandi og
þeirra skip væru frígefin og fengju
leyfi til að fara milli landa í ófrið-
artíðinni.“
Jóseph Banks brást vel við hjálp-
arbeiðninni og flutti mál Íslands við
stjórnvöld í Bretlandi. Í Skútuöld-
inni segir Gils Guðmundsson, að
þegar mikið lá við hafi Banks – illa
haldinn af gigt og öðrum kvillum –
risið úr rekkju sinni og látið tvo
þjóna bera sig í stjórnarskrifstof-
urnar, svo að hann gæti sjálfur talað
máli Íslendinga.
Þeir Bjarni Sívertsen og kaup-
maður Petræus fá að fara til Lund-
úna og eftir mörg samtöl og miklar
bréfaskriftir hafa Banks og Bjarni
sigur og Íslandsförin fást lauslátin.
„Þess er að gjæta,“ segir Bjarni Sí-
vertsen, „og að er líka auðskilið, að
Riddara Banks er einum að þakka,
hvaða heppni öll vor bónarbréf
höfðu.“
Um veturinn hafði Bjarni frétt af
strandhöggi Gilpins, þess „enska
reifara“ og einsetti sér að ná aftur
jarðabókarsjóðnum og koma honum
í íslenzkar hendur.
„Ég hélt það nú skyldu mína við
mitt föðurland, að segja til þess, að
nefndur kassi væri sá eini í landinu,
af hvörjum embættismanna laun
væru tekin og stiftunum við haldið;
já; að sumar stiftanir ættu vissa til-
tekna summu í þessum kassa, hvar-
uppá ég, með kaupmanni Petræusi
gaf eiðgildan vitnisburð, og bað þá
Volf og Dorvilli í Lundúnum, að
setja sig móti því, að sá fengi þessa
penínga, er þá tók, þar til frekari
upplýsing fengist. Ávöxturinn varð,
að peníngarnir vóru frádæmdir reif-
aranum. Nú hafa yfirvöldin á Íslandi
eftir þessum peníngum kallað, og sú
enska ríkisstjórn hefir þeim skilað.
Árið 1811 hafði ég þá ánægju, að
vera við, þegar þeir vóru afhentir úr
þeim enska bánka.“
Bjarna Sívertsen er svo falið að
flytja jarðabókarsjóðinn heim og
Danakonungur sæmir hann ridd-
arakrossi fyrir framgöngu hans í
málinu meðal annars. Upp frá því
var hann jafnan nefndur Bjarni
riddari.
Bjarni riddari Sívertsen var
kvæntur Rannveigu Filippusdóttur
og eftir að hann missti hana giftist
hann danskri konu og flutti til Kaup-
mannahafnar. Hann andaðist þar
1833.
Enskur „reifari“ rændi
íslenzka landssjóðnum
Enskur víkingur stal ís-
lenzka jarðabók-
arsjóðnum 1808. Hon-
um var skilað í London
þremur árum síðar í
hendur Bjarna Sívert-
sen, sem Danakon-
ungur sæmdi ridd-
arakrossi fyrir vikið.
Sjóður Kista jarðabókasjóðs sem Bjarni Sívertsen flutti heim á sínum tíma.
Morgunblaðið/Ásdís
Riddarinn Bjarni Sívertsen lenti í miklum hremmingum í utanför sinni.
Ljósmyndarinn Irving Penn léstá miðvikudag, 92 ára aðaldri. Hann þótti ásamt Rich-ard Avedon bera höfuð og
herðar yfir aðra tískuljósmyndara, en
stíll þeirra var þó afar ólíkur. Ljós-
myndir Penns voru jafnan form-
hreinar og glæsilegar, en hann var þó
gagnrýninn á yfirborðsmennskuna.
Það sást glöggt á því er hann mynd-
aði sígarettustubba fyrir sýningu í
Museum of Modern Art árið 1975.
Nálgunin var sú sama, stílhrein og
allt að því tignarleg.
Penn hóf ferilinn hjá Vogue árið
1943 og var aðalljósmyndari tísku-
tímaritsins um áratugaskeið, en
smám saman mjakaði hann sér einn-
ig yfir í aðra geira. Á meðal þeirra
sem hann myndaði voru bændur í
Perú, ættbálkahöfðingjar í Afríku,
kunnir rithöfundar og listamenn og
Hells Angels. Allt með sömu ná-
kvæmninni og formfestunni. Hann
giftist mjóslegnu fyrirsætunni Lisu
Fonssagrives og myndaði hana oft-
sinnis á sjötta áratugnum. Eftir að
hún lést árið 1992 tók hann röð
sjálfsmynda, sem sýndu andlit gam-
als manns í nærmynd, hrukkað og af-
myndað. Þær „sýndu hvernig honum
leið á þeim tíma,“ sagði sagnfræð-
ingurinn Diana Edkins. „Ástarsaga
þeirra entist þeim ævina.“
Reuters
Ljósmyndarinn Irving Penn stillir upp fyrir myndatöku, en eiginkona hans
fyrirsætan Lisa Fonssagrives-Penn var að þessu sinni á bak við linsuna.
Irving Penn
Sotheby’s Kona skoðar ljósmyndir Penns, sem boðnar voru upp í New York
30. mars sl., en í forgrunni er myndin „Kona í marokkóskri höll“.
SERÍUMARKAÐUR
Í ÖLLUM VERSLUNUM BLÓMAVALS
FRÁBÆRT
VERÐ