Saga - 1991, Qupperneq 261

RITFREGNIR
259
Heimildir eru af margvíslegum toga, prentaðar og óprentaðar. Höfundur
hefur leitað víða fanga og kann vel til verka. Frágangur er allur til fyrirmynd-
ar. Bókinni fylgja viðamiklar skrár um félög stofnuð á 19. öld og meðlimi
menntunarfélaganna sjö. Beinar staðreyndavillur eru fáar, en nokkrar má þó
benda á í skrá um félög (124-27). Þannig var Bræðrafélagið ekki stofnað
1843-44, heldur 1849 eða 1850. Bindindisfélög eru talin tvö fyrir 1850, annað
stofnað 1844-45 og hitt 1848. Hið rétta er, að aðeins eitt var stofnað og það
gerðist árið 1847. Af hinu eru engar fregnir, ekki einu sinni í tilvísaðri heim-
ild. Hæpið er að telja Kúlissufélag stofnað árið 1854, en aftur á móti var Kúl-
issusjóði formlega komið á fót árið 1866. Loks er álitamál, hvort telja eigi
félög skólapilta til eiginlegra Reykjavíkurfélaga og vantar þá raunar eitt
þeirra, sjálft bindindisfélagið. Að skránni í heild er hins vegar veruiegur
fengur og hefði höfundur að ósekju mátt nýta sér hana betur til að lýsa þróun
mála.
Að framan hefur verið bent á nokkra annmarka, en minna fjallað um kosti
verksins og höfundarins, sem þó eru ótvíræðir. Meginstyrkur verksins er
vandvirkni og hæfileikar til að vinna úr og meðhöndla heimildir. Að baki
rannsókninni liggur geysimikil vinna og hún skilar sér í prýðilegu framlagi til
sögu reykvískra félagshreyfinga. Þrátt fyrir nokkur álitamál og ábendingar
um sitthvað sem betur hefði mátt fara, stendur bókin fyrir sínu og ber höf-
undi sínum fyrst og fremst gott vitni.
Þorleifur Óskarsson
Gísli Ágúst Gunnlaugsson: ÞVf DÆMIST RÉTT AÐ
VERA. AFBROT, REFSINGAR OG ÍSLENSKT SAMFÉ-
LAG Á SÍÐARI HLUTA 19. ALDAR. (Ritsafn sagnfræði-
stofnunar 28). Sagnfræðistofnun Háskóla íslands. Reykja-
vík 1991. 100 bls. Skrár.
f inngangi að riti sínu lýsir Gísli Ágúst markmiðum rannsóknar sinnar
þannig: „Viðfangsefni þessa kvers er að leita svara við spurningunni: Hvað
geta afbrot og refsingar sagt okkur um íslenska samfélagsgerð á síðari hluta
19. aldar?" Neðar á sömu síðu segir: „f þessari ritsmíð er gengið út frá því að
rannsókn á afbrotum og refsingum geti veitt umtalsverðar upplýsingar um
formlegt félagslegt taumhald á íslandi á 19. öld. f því viðfangi er því brýnast að
leita svara við spurningum eins og þeirri hvert hafi verið markmið refsinga á
19. öld og hvernig afbrot hafi verið metin." Þótt stórt sé spurt bendir höfund-
ur á að þörf sé miklu nákvæmari og yfirgripsmeiri rannsókna en liggja að
baki hans eigin ritsmíð. Markmið hans er „einungis að varpa nokkru ljósi á
ofangreindar spurningar með félagssögulegri rannsókn á ákveðnum tegund-
Urr> dómsmála á 19. öld." Uppbygging verksins er með þeim hætti að í öðr-
Urn kafla þess er gerð grein fyrir kenningum um orsakir afbrota. í þriðja kafla