Saga - 1991, Side 263

RITFREGNIR
261
í þingræðum og blaðagreinum. Þessar heimildir eiga það sammerkt
að varpa oftast ljósi á viðhorf ráðandi stétta til þess sem var saknæmt;
til eðlis og alvöru afbrota. Þær sýna viðhorf til sakbominga, afbrota-
manna og refsinga.
Umræður um gildi laga og úrlausna dómstóla sem heimilda um almenn við-
horf eða jafnvel ástand í þjóðfélaginu eru réttarsögufræðingum gamalkunn-
ar. Sú hætta er ávallt fyrir hendi að menn ofmeti gildi slíkra heimilda og að
tilhneiging sé til þess að draga af þeim of víðtækar ályktanir um viðhorf
þeirra manna sem þar koma við sögu eða ástand mála í þjóðfélaginu. Við
þurfum í rauninni ekki annað en fletta upp í lagasafninu frá 1983 til að sann-
færast um að t.d. gildandi lög á hverjum tíma geta gefið ákaflega villandi
mynd af ástandi mála í þjóðfélaginu ef menn gæta ekki að sér. Sem dæmi má
nefna að í safninu eru lög nr. 54/1925 um mannanöfn. Það er vel kunn stað-
reynd að þeim lögum hefur ekki verið framfylgt þannig að mynd sé á. Það
má því Ijóst vera að þau eru vægast sagt villandi heimild um raunverulega
framkvæmd þessara mála á 20. öldinni. Annað dæmi sem vinsælt er að nefna
í þessu samhengi eru lög um friðun héra nr. 23/1914 sem nýlega voru felld úr
gildi. Sagnfræðingum framtíðarinnar væri að minni hyggju afsakanlegt þótt
þeir hröpuðu að þeirri ályktun að á íslandi hafi verið m hérar, a.m.k. þegar
Iögin voru sett. Ekki er þó vitað til þess að slíkar skepnur hafi nokkru sinni
lifað hér á landi! Gísli Ágúst er án efa vel meðvitaður um það hversu ótraust
heimild lagatexti getur verið, enda lýtur rannsókn hans miklu fremur að
heimildum um framkvæmd laganna en að lagatextanum sjálfum.
Helsta heimild Gísla Ágústs í köflunum sem fjalla um einstaka málaflokka
eru dómabækur, eins og fyrr er getið. Það er eðlilegt að söguleg rannsókn á
afbrotum og refsingum beinist mjög að þeim. í daglegum störfum lögfræð-
inga eru úrlausnir dómstóla jafnan ein mikilvægasta heimildin um efni
réttarreglna og túlkun á þeim. Að sama skapi eru slíkar úrlausnir frá fyrri
öldum ómissandi heimild um efni fornra réttarreglna og túlkun manna á
þeim. Gísli Ágúst hefur þó vissan fyrirvara á um heimildargildi dómabók-
anna og bendir á að þær séu ekki tæmandi heimildir, þar sem þær segi okkur
ekkert um þau mál sem ekki komu til kasta dómstóla.
Hér hefði að minni hyggju mátt hafa á fleiri fyrirvara, enda ber að fara
najög varlega þegar nota á úrlausnir dómstóla sem sögulegar heimildir um
almenn viðhorf eða jafnvel viðhorf þeirra manna sem standa að úrlausninni.
Mér sýnist að Gísli Ágúst handleiki dóma nokkuð á annan veg en lögfræð-
lr>gar myndu gera og hann noti þá sem sjálfstæðar heimildir um allt í senn,
réttarástandið, afstöðu yfirvalda til tiltekinna mála og jafnvel viðhorf dómar-
ans. Þess skal nú freistað að skýra þetta örlítið betur í þeirri von að það megi
verða innlegg í frekari rannsóknir af þessu tagi.
A bls. 55 í ritinu er rakinn dómur í máli manns sem var sakaður um hesta-
þjófnað í Fossvogi 1854. Áður hafði sá sami maður gerst sekur um að fram-
Vlsa falsaðri ávísun. Um dóminn segir Gísli Ágúst að hann geti varpað ljósi
a það hvernig handhafar dómsvalds hér á landi litu á eignarréttinn á 19. öld.
Síðan segir hann um nánar tilgreind ummæli í dóminum, að þau séu til
-daemis um það hversu friðhelgur eignarrétturinn var talinn á Islandi á 19.