Saga - 1991, Síða 271

RITFREGNIR
269
atvinnumálum og var þá þingið ekki alltaf í því hlutverki að tefja fyrir fram-
faramálum (byggingu brúa yfir Ölfusá og Þjórsá 1879, ritsímanum eftir
1894). í þriðja lagi varð landshöfðingi eftir 1890 þrándur í götu virkari fjár-
málastefnu vegna þess hve fastheldinn hann var á fé landssjóðs og andsnú-
inn lántökum til fjárfrekra framkvæmda.
Sögutúlkun Ingólfs er annars mjög í anda þeirrar tísku í íslenskri sagn-
fræði á seinni árum að gera mikið úr tangarhaldi bændastéttarinnar á
atvinnulífi öllu og andstöðu hennar við breytingar á þjóðfélagsgerðinni. í
meðförum Ingólfs er hún á þann veg að stökkið til nútímans gat aðeins orðið
með því að sjávarútvegur slyppi úr klóm bændastéttarinnar og viðjum forn-
eskjulegra búskaparhátta með tilheyrandi breytingum á opinberri efnahags-
stefnu. Almennt má segja um þessa sögutúlkun að í samanburði við efnaleg-
ar kringumstæður er meðvituðum athöfnum og stjórnmálum gert of hátt
undir höfði sem skýringum á þjóðfélagsbreytingum. Ekki er heldur gætt
jafnvægis þegar talað er um að andstaða við tæknibreytingar hafi einkum
komið frá bændum; miklu réttara tel ég að tala um almenna tregðu gegn
nýjungum hvort sem áttu í hlut sjávarútvegsmenn eða sveitabændur.
I annan stað er litið á landbúnað sem hálfgert nátttröll, staðnaðan atvinnu-
veg með litla möguleika til þróunar og því ekki vert að púkka upp á. Ingólfur
tekur svo djúpt í árinni að staðhæfa að landbúnaður hafi í eðli sínu lítið
breyst fram á þennan dag sem styðji þá skoðun að „within its realm there is
no room for any really dynamic change" (bls. 44). Nú má auðvitað segja sem
svo að landbúnaður hafi ekkert breyst því að landfrek sauðfjárrækt er ennþá
ein helsta sýslan bænda, en ekki er það mjög upplýsandi; hitt er verra að Ing-
ólfur skuli ekki koma auga á þær stórkostlegu breytingar sem orðið hafa í
landbúnaði á síðustu hundrað árum. Slík kenning um þróun íslensks sam-
félags vanmetur mikilvægi landbúnaðar á frumstigi kapítalismans og yfirleitt
hve mikilvægt það var fyrir varanlega framþróun efnahagslífs að fjölmenn-
asti atvinnuvegur landsmanna fengi að stökkva inn í nútímann. Þjóðmála-
frömuðir í þá daga ofmátu sannarlega vaxtarmöguleika landbúnaðar, en hitt
er jafnsatt að margir fræðimenn vanmeta mikilvægi hans í samfélagsþróun-
inni.
Það sem hingað til hefur verið sagt snýr að almennu sögulegu baksviði
verksins en stærstur hluti bókarinnar er merkileg frumrannsókn Ingólfs á
samtakamyndun atvinnurekenda fram um 1934. Mikil vinna hefur auðsjáan-
lega verið lögð í að afla vitneskju um þetta lítt þekkta efni, ekki síst um með-
limi félaganna. í viðaukum aftast eru skrár um þilskip og eigendur þeirra
1897—1911^ meðlimi og stjórnarmenn Útgerðarmannafélagsins við Faxaflóa
(ÚF) 1894-1907, meðlimi og stjórnarmenn Kaupmannafélags Reykjavíkur
(KR), félagaskrá Verslunarráðs íslands 1917-33, félagaskrá Félags íslenskra
botnvörpuskipaeigenda (FÍB) og skrá um þá togaraeigendur sem ekki voru
meðlimir. Úr þessum gagnabrunni eys Ingólfur miklum fróðleik um fjölda,
samsetningu og bakgrunn meðlima þeirra samtaka atvinnurekenda sem hér
um ræðir.
Fyrst eru raktar tilraunir til samtakamyndunar meðal þilskipaeigenda á
se*nni hluta 19. aldar, sem framan af voru fyrst og fremst tryggingarfélög (4.