SunnudagsMogginn - 24.01.2010, Blaðsíða 48

48 24. janúar 2010
Í
Andlitsdráttum samtíðarinnar
fjallar Haukur Ingvarsson, sem er
með MA-próf í bókmenntum frá
Háskóla Íslands og starfar sem
dagskrárgerðamaður á Rás 1, um þrjár
síðustu skáldsögur Halldórs Laxness,
Guðgjafaþulu, Innansveitarkróniku og
Kristnihald undir jökli. Hann fjallar um
viðtökusögu verkanna, greinir þau og
varpar ljósi á stöðu þeirra meðal annarra
verka Halldórs.
„Þegar ég fór að rannsaka þessar þrjár
sögur komst ég fljótt að því að ekki væri
hægt að fjalla um þær án þess að taka
einnig fyrir Skáldatíma, sem kom út ár-
ið 1963,“ segir Haukur. „Þegar ég fór að
skoða umhverfið sem Skáldatími kom
inn í, þá sá ég að sú bók hékk í nánu
samhengi við ritgerðir sem Halldór var
að skrifa um bókmenntir á sama tíma,
en þær ritgerðir fjalla líka um sagnfræði,
endurminningar og þá kúnst að segja
sögu. Mig langaði að rekja þessa þræði
saman en mér finnst að þeir liggi beint í
þessar skáldsögur. Þá er það sérstaklega
lykilgrein Halldórs, „Persónulegar
minnisgreinar um skáldsögur og leik-
rit“, sem er eins og súputeningur. Þar er
hann búinn að sjóða ákveðin kjarna í
sinni eigin frásagnarlist, og frásagnarlist
yfirhöfuð, niður í mjög fá orð en mikil
reynsla liggur að baki.“
Haukur segir að Kristnihald undir
jökli hafi notið sívaxandi vinsælda, inn-
anlands og utan. Áhrifamiklir bók-
menntafræðingar hafa skrifað um þá
skáldsögu, eins og Ástráður Eysteinsson,
sem Haukur segir að hafi skrifað afar
góða grein sem hafi opnað fyrir túlkun á
þeirri bók. Þá hafi hinn kunni banda-
ríski fræðimaður Susan Sontag skrifað
inngang að Kristnihaldinu þegar sagan
kom síðast út á ensku og lyft bókinni
mikið.
Erfitt að koma orðum að snilldinni
„Innansveitarkrónika er eins og tónlist
Mozarts, fólki finnst hún einföld og
náttúruleg á yfirborðinu, og margir hafa
verið upptendraðir yfir því hvað þetta er
vel kompónerað verk, en minna hefur
verið glímt við hana fræðilega. Í bókum
sem eru svo einfaldar á yfirborðinu er
oft erfitt að koma orðum að snilldinni.
Andstætt Innansveitarkróniku þótti
mörgum Guðsgjafaþula vera illa
Margir lítt
kannaðir fletir
á verkunum
Í nýrri bók sinni, Andlitsdráttum samtíðarinnar,
fjallar Haukur Ingvarsson, sem er með MA-
gráðu í íslenskum bókmenntum, um viðtökusögu
síðustu skáldsagna Halldórs Laxness. Þær tengj-
ast endurmati á Skáldatíma, þar sem Halldór
gerir upp við sína pólitísku fortíð.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is
Lesbók
H
alldóri Laxness voru veitt
dönsku Sonning-verðlaunin
árið 1969. Mikil blaðaskrif
spunnust um verðlaunin,
ekki síst vegna mótmæla sem danskir
stúdentar efndu til. Þótti mörgum að
uppruni verðlaunafjárins væri gagnrýni
verður. Í eftirfarandi kafla rýnir Haukur
Ingvarsson í samband Halldórs við les-
endur eins og það birtist í umræðum um
verðlaunaafhendinguna:
Listamaður meðal uppreisnarmanna
Stúdentaráð Kaupmannahafnarháskóla
sendir Halldóri Laxness opið bréf þann 5.
mars 1969 þar sem ráðið óskar honum til
hamingju með Sonning-verðlaunin. Það
er þó ekki ástæðan fyrir bréfinu heldur
vill ráðið fræða skáldið um uppruna pen-
inganna sem hann hyggist taka við. Í
bréfinu er vísað til viðtalsins í Politiken 2.
febrúar og sú siðferðilega klemma sem
blaðamaðurinn Ole Storm spennti um
Halldór Laxness er hert. Ráðið lítur svo á
að háskólanum (prófessorunum) skjöpl-
ist að því leyti sem hann telji að Sonning-
verðlaunin auki við hróður hans:
Háskólanum (þ.e. prófessorunum)
hefur sem sagt fundist við hæfi, að þeir
tækju að sér að útdeila himinháum
gróða Sonning-fjölskyldunnar sem
fékkst af misnotkun á einum af stærstu
félagslegu smánarblettunum á landi
voru: húsnæðisneyðinni. Þetta byggir
líklega á þeim misskilningi að Kaup-
mannahafnarháskóli kunni að fá sæmd
af því að útdeila svo miklum fjármunum
— sem lykta ekki frekar en aðrir pen-
ingar, og Nóbel hafa Danir aldrei átt.
Þetta er aðeins eitt af mörgum dæmum
um skeytingarleysi háskólans um fé-
lagslegar aðstæður í landinu og gott
dæmi um samþykki hans á hinu óheil-
brigða kapítalistíska siðferði.
Að þessu loknu er Halldóri boðið að
halda opinn fyrirlestur við háskólann í
stað þess að taka við verðlaununum.
Stúdentarnir stinga upp á hvert efni fyr-
irlestrarins geti verið:
Hugleiðingar [yðar] um „slamm-
byggju“ gætu verið kjörið umræðuefni,
og við getum fullvissað yður um, að með
Kafli úr bók Hauks, Andlitsdrættir samtíðarinnar
„Þeir vita ekki hvað heiður er“
H
vað skyldi endurspeglast í
fjölda þeirra stofnana, sam-
taka, ráðstefna, tímarita og
blaðagreina sem láta sig
varða íslenska tungu? Ætli fjöldinn sé til
marks um þann metnað sem Íslendingar
leggja í móðurmálið og rækt við íslenska
tungu? Eða ætli það séu áhyggjur yfir því
að íslenska sé ekki „til alls“ eftir allt sam-
an, að hún standi höllum fæti? Og hvar
væri íslensk tunga stödd ef ábyrgð-
arfullur hópur þjóðarinnar stæði ekki
vörð? Við höfum Stofnun Árna Magn-
ússonar í íslenskum fræðum, málnefnd,
Íslenska málfræðifélagið, Samtök móð-
urmálskennara, tímaritin Íslenskt mál,
Skímu, Hrafnaþing, aðalnámskrá í ís-
lensku, íslenska málstefnu, dag íslenskr-
ar tungu, Tungutak, málfarsráðunauta,
Málræktarklúbb, mannanafnanefnd,
málræktarþing – og er þó ekki allt upp
talið. Miðað við þennan vígalega her
málfarssinna skyldi maður ætla að ís-
lensk tunga stæði vel að vígi, að minnk-
andi áhugi á lestri væri vandamál annarra
þjóða en okkar Íslendinga, hinnar miklu
„bókaþjóðar“, að við legðum sérstakan
metnað í að vanda mál okkar svona dags-
daglega.
Maður skyldi nefnilega ætla að staða
íslenskrar tungu, fjöreggsins okkar,
þyrfti ekki að vera stórt áhyggjuefni ein-
mitt núna. Að það efnahagslega hrun sem
við blasir og klingir í eyrum okkar daginn
út og inn hefði kannski kennt þjóðinni að
meta þau verðmæti sem standa óhögguð
þó að lánalínur banka lokist og ein-
hverjar ávísanir á peninga sem aldrei
voru til fuðri upp. Að metnaður okkar
vegna tungumálsins endurspeglaðist
m.a. í góðum undirbúningi verðandi
kennara sem fræða eiga upp æsku lands-
ins, framtíðarvon okkar. Að kennslu-
stundir sem æskan fær í móðurmálinu
væru síst færri hér en hjá öðrum Norð-
urlandaþjóðum. Að metnaðurinn fælist
ekki bara í að tala fallega á tyllidögum,
fjálglega í hátíðaræðum og gefa út skín-
andi glansbæklinga um gildi tungumáls-
ins og mikilvægi. Maður skyldi ætla að
hver og ein einasta menntastofnun hefði
málstefnu, að áhersla væri lögð á að hafa
notendaviðmót í tölvum íslenskt og að
kennslustundum í íslensku færi heldur
fjölgandi en fækkandi. Að kennaranemar
fengju æ fleiri kennslustundir í kennslu
móðurmálsins eftir því sem kliður ensk-
unnar eykst í fjölmiðlum og á Netinu og
áhugi á bóklestri dvínar. Að metnaður
væri lagður í að gera þá sem hæfasta á því
sviði. Að ekki væri látið duga að kennsla
og umönnun barna á leikskólum fari „að
mestu“ fram á íslensku. Maður hefði
haldið að við stæðum okkur síst verr en
nágrannaþjóðirnar á þessu sviði.
En sú er því miður ekki raunin. Það
kemur m.a. fram í nýrri Íslenskri mál-
stefnu sem gefin var út á síðasta ári.
Metnaðarfullt plagg eins og svo mörg
önnur en ekki beint lýsing á metn-
aðarfullu starfi íslenskri tungu í hag. Það
sést t.d. á því að við verjum aðeins 16%
kennslustunda í móðurmálskennslu
meðan Svíar verja 22% og Danir 26%.
Athygli vekur einnig hve litla kennslu
kennaranemar virðast fá í íslensku,
a.m.k. þeir sem ekki eru á íslensku-
kjörsviði. Ljóst er af lestri Málstefnunnar
að við stöndum nágrannaþjóðum okkar
langt að baki á þessu sviði. Áhugavert
væri að kanna hve margar stofnanir, ráð-
stefnur og tímarit á Norðurlöndunum
snúast um tungumál þjóðanna – og hvar
við stöndum í þeim samanburði miðað
við höfðatöluna okkar sívinsælu. Þess ber
að geta að lokum að Íslensk málnefnd
setur fram mörg góð markmið í plagginu
en til þess að þau nái fram að ganga dugar
líklega ekkert minna en hugarfarsbreyt-
ing.
Sungið á Degi íslenskrar tungu í leikskólanum Dvergasteini.
Morgunblaðið/Golli
Maður skyldi ætla
’
Við verjum aðeins
16% kennslustunda í
móðurmálskennslu
meðan Svíar verja 22% og
Danir 26%.
Tungutak
Svanhildur Kr.
Sverrisdóttir
svansver@hi.is