SunnudagsMogginn - 17.04.2011, Blaðsíða 19

Skal því byrja uppeldið mjög snemma, helzt undir eins
frá fæðingunni og er naumast til of mikils ætlast, þegar
svo er látið um mælt, að aðalatriðum þess skuli vera
lokið áður en barnið er orðið fullra þriggja ára.
(Mæðrabókin: 1925)
Þekking manna á afbrigðum í þróun einstaklingsins og
viðeigandi uppeldisaðferðum hefur aukizt, svo að nú
eru tök á því að gera nýtan og sjálfbjarga þjóðfélags-
þegn úr nærfellt hverju barni og létta þannig þunga
framfærslubyrði þjóðfélagsins.“
(Erfið börn – Sálarlíf þeirra og uppeldi: 1959)
„Uppeldi er á margan hátt erfitt og vanþakklátt verk á
okkar tíð, ekki sízt á Íslandi.“
(Uppeldishandbókin 1970)
„Við göngum gjarnan út frá því að gott barn geti og vilji
bíða rólegt, standa í röð og segja fyrirgefðu“.
(Barnið mitt er gleðigjafi 2008)
„Ég held að það sé minna um það núna, en áður fyrr, að
það megi ekki banna börnum neitt. Ég man eftir því
þegar ég átti fyrri strákinn 1987 og hvað mér fannst
þetta vera fáránlegt. Áður fyrr var mikil ánægja með
hvað strákar leituðu mikið í tölvur, því það var svo
fræðandi. En í dag er verið að reyna að takmarka
tölvunotkun.
Eins held ég að fasisminn varðandi brjóstagjöf hafi ekki
verið eins mikill fyrir tveimur áratugum. Þá voru flest-
ar konur með börn á brjósti því það var gott fyrir börn-
in. En núna liggur við að mæður sem geta ekki haft barn
á brjósti mæti rosalegum fordómum, þetta er orðið eins
og skylda.
(Foreldri sem átti börn með tæplega 20 ára millibili).
17. apríl 2011 19
hafi hugmyndir fólks farið að breytast og nú séu refsingar helst fólgnar í því að taka af
börnum ýmis réttindi og afnot af tækjum eins og farsímum eða tölvum. Enda varða lík-
amlegar refsingar gegn börnum við lög.
Þrátt fyrir samfélagsgerð fyrri tíma, þar sem meginþorri landsmanna mátti hafa sig
allan við að hafa í sig og á og hafði takmarkaðan tíma til annarra verka, virðist kærleik-
urinn ekki hafa verið langt undan. Bríet Bjarnhéðinsdóttir skrifar árið 1895 að „kær-
leiksrík nærgætni og umsjá er sama lífsskilyrðið fyrir börnin og dögg og sólskin er fyrir
blómin“. Í sama streng tekur Ólafur Ólafsson, en hann skrifar árið 1894 að barnið sé eins
og „blómhnappurinn, sem vjer veitum il og dögg, lopt og birtu til þess að hann geti
sprungið út eptir eðli sínu“. Áhersla er þó lögð á að gæta meðalhófs í þessu sem öðru og
að ekki megi ausa barnið of miklum kærleika, því þá spillist það.
Gjörbreyttar áherslur í uppeldi
„Þær breytingar sem ég hef séð á uppeldisháttum undanfarna áratugi eru gríðarlegar og
felast helst í því að áhrif foreldra hafa minnkað. Gjarnan er sagt að áður fyrr hafi börn
mátt sjást, en helst ekki heyrast,“ segir Margrét Pála Ólafsdóttir, stofnandi Hjallastefn-
unnar, sem hefur starfað að uppeldismálum í 35 ár og að eigin sögn marga fjöruna sopið.
„Þannig er það ekki í dag. Þetta hefur breyst og hið „ideal“ barn í dag er allt öðruvísi. Það
sem margir kjósa að sjá er barn, sem trúir á sjálft sig, hefur kjark til að fylgja sannfæringu
sinni eftir, ber virðingu fyrir samferðafólki sínu í lífinu, hefur góða stjórn á sér og getur
unnið vel með öðrum á jákvæðan og kærleiksríkan hátt.“
Ólöf Garðarsdóttir er prófessor í félagssögu við menntavísindasvið Háskóla Íslands og
hefur rannsakað samfélagslega stöðu barna og ungmenna frá lokum 18. aldar fram til nú-
tímans. „Ég held það sé óhætt að segja að áherslur í uppeldi hafi breyst heilmikið. En
viðhorf til barna hafa líka breyst, segir Ólöf og segir þessa þróun hafa átt sér stað yfir
langt tímabil. „Skóladagurinn hefur lengst og skólaárið sömuleiðis, þannig að frítími
barna er miklu minni en áður var. Foreldrar skipuleggja tíma barnanna sinna í miklu
meira mæli nú en nokkurn tímann áður, mörg börn hafa takmarkað frelsi eftir að skóla
lýkur og það er miklu meira passað upp á börnin fram eftir öllum aldri. Við þurfum ekki
að fara lengra aftur en til ársins 1980 til að sjá mikinn mun að þessu leyti. Það hlýtur að
hafa áhrif á börn, að vera minna sjálfra sín en áður.“ Ólöf segir að hugsanlega sé þessi
mikla skipulagning á tíma barnanna mótvægi við það frjálsræði sem þau njóta á öðrum
sviðum, t.d. í netheimum og í símasamskiptum, þar sem þau virðist, mörg hver, leika
tiltölulega lausum hala.
Sigrún Aðalbjarnardóttir, prófessor í uppeldis- og menntunarfræði við Háskóla Ís-
lands, hefur rannsakað áhrif mismunandi uppeldishátta á þroska ungmenna. Hún tekur
fram að þótt engin ein uppskrift sé til að uppeldi barna komi skýrt fram í rannsóknum að
svokallaðar leiðandi uppeldisaðferðir ýti undir velferð og vellíðan barna og efli þroska
þeirra á ýmsum sviðum. „Leiðandi uppeldisaðferðir einkennast af því að foreldrar krefj-
ast þroskaðrar hegðunar af börnunum sínum, hvetja þau og styðja,“ segir Sigrún. „Þeir
setja skýr mörk um hvað sé tilhlýðilegt og hvað ekki og útskýra fyrir börnunum sínum
hvers vegna. Þeir hvetja jafnframt börnin til að skýra út sjónarmið sín og taka vel á móti
hugmyndum þeirra. Einnig sýna þeir börnunum mikla hlýju og uppörvun.“
Niðurstöður rannsókna Sigrúnar og samstarfsfólks hennar sýna að ungmenni sem búa
við leiðandi uppeldisaðferðir eru líklegri til að sýna meiri samskiptahæfni og sjálfstraust
en önnur ungmenni. Þau eru einnig ólíklegri til að reykja og neyta áfengis í óhófi og til að
hafa prófað ólögleg vímuefni. Jafnframt sýna þau betri námsárangur á samræmdum
prófum og eru líklegri til að ljúka framhaldsskólaprófi. „Niðurstöður þessara rannsókna
veita okkur dýrmætar upplýsingar um þau áhrif sem uppeldisaðferðir foreldra geta haft
á líf barna og unglinga,“ segir Sigrún.
Foreldrahlutverkið er flókið í dag
En hvað með hina sígildu fullyrðingu um að börn hafi „verið svo mikið betur alin upp
áður fyrr“. Er eitthvað til í því, eða er þetta dæmigerð „heimur versnandi fer“-klisja?
Ólöf segir að frá örófi alda hafi verið amast við agaleysi ungdómsins. „Það hefur alltaf
verið talað um hvað ungdómurinn væri illa agaður. Það er alltaf þessi viðleitni til að
reyna að breyta og bæta og þessi vanþóknun á uppeldisaðferðum samanborið við það
sem tíðkaðist á undan.
„Ég trúi því ekki að það sé til eitthvað sem heitir rétt uppeldi. Aftur á móti er einlæg
ást á barninu og djúp virðing fyrir því heillavænlegt til árangurs. Þegar við ætlum að
skoða uppeldi, þá er fyrsta spurningin: hverjir koma að uppeldinu?“ segir Margrét Pála.
„Það eru foreldrar, sem samkvæmt lögum bera mesta ábyrgð á uppeldinu, formlegar
uppeldisstofnanir, stórfjölskyldan, við erum með fjölmiðla sem hafa gríðarleg áhrif á
uppvöxt barna í dag og við erum með markaðinn sem hefur líka margfaldað áhrif sín.
Áður fluttist uppeldisþekkingin á milli kynslóða, fyrst og fremst meðal kvenna því feður
komu miklu minna að uppeldi. Mæður lærðu af mæðrum sínum það sem þær höfðu lært
af sínum mæðrum, þetta gekk mann fram af manni. Þannig varð hinn íslenski uppeldis-
arfur til.
Fólk var sammála um uppeldi
Nanna Kristín Christiansen, M.Ed í uppeldisfræði og höfundur bókarinnar Skóli og
skólaforeldrar, segir að áður fyrr hafi samfélagið verið miklu einsleitara hvað uppeldis-
aðferðir varðar. „Það var til sameiginleg hugsun um hvað þótti gott uppeldi,“ segir
Nanna Kristín. „Fólk var nokkuð sammála um það hvernig gott og æskilegt væri að ala
börn upp á sem bestan hátt og hvernig góð börn ættu að vera. En samfélagsþróunin hef-
ur verið svo hröð og ég held að foreldrahlutverkið hafi aldrei verið flóknara en einmitt
núna. Þetta getur verið virkilega erfitt fyrir þá foreldra sem hafa lítið sjálfstraust í upp-
eldishlutverkinu.“
Margrét Pála segir að mikilvægur þáttur í þessu sambandi sé að uppeldi er orðið að
markaðsvöru. „Það er hægt að selja fólki alls konar uppeldisaðferðir á ýmsan hátt. Með
því er ég ekki að segja að það sé neikvætt að leita sér þekkingar og ég held að það sé gott
að fólk geti valið á milli ólíkra kosta. Til þess að geta það þarf maður að hafa þekkingu á
því sem er í boði. En við eigum öll okkar uppeldismenningu og megum ekki glata henni.
Fólk má ekki missa trúna á sjálft sig í þessari sérfræðingavæðingu.“
vera foreldri